ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ–ਭੀਸ਼ਮ ਸਾਹਨੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ

ਗੱਡੀ ਦੇ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮੁਸਾਫਿਰ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੇਰ ਤੋਂ ਮੈਨੂੰ ਲਾਮ ਦੇ ਕਿੱਸੇ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹ ਲਾਮ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਮਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗੱਲ – ਗੱਲ ਤੇ ਖੀ – ਖੀ ਕਰਕੇ ਹੱਸਦੇ ਅਤੇ ਗੋਰੇ ਫੌਂਜੀਆਂ ਦੀ ਖਿੱਲੀ ਉੜਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪਠਾਨ ਵਪਾਰੀ ਵੀ ਸਨ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪੋਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨੀਂ ਉੱਤੇ ਵਾਲੀ ਬਰਥ ਤੇ ਲਿਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਹ ਆਦਮੀ ਬਹੁਤ ਹੱਸਮੁਖ ਸੀ ਅਤੇ ਬੜੀ ਦੇਰ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ ਬੈਠੇ ਇੱਕ ਦੁਬਲੇ – ਜਿਹੇ ਬਾਬੂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਮਜਾਕ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਦੁਬਲਾ ਬਾਬੂ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ – ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ਤੋ ਵਿੱਚ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਸਨ । ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੱਜੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ , ਇੱਕ ਬੁੱਢੀ ਮੂੰਹ – ਸਿਰ ਢਕੀ ਬੈਠੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦੇਰ ਤੋਂ ਮਾਲਾ ਜਪ ਰਹੀ ਸੀ । ਇਹੀ ਕੁਝ ਲੋਕ ਹੋਣਗੇ ਸੰਭਵ ਹੈ ਦੋ – ਇੱਕ ਹੋਰ ਮੁਸਾਫਿਰ ਵੀ ਰਹੇ ਹੋਣ , ਪਰ ਉਹ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ਼ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ।

ਗੱਡੀ ਹੌਲੀ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ , ਅਤੇ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਕਣਕ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹਲਕੀਆਂ – ਹਲਕੀਆਂ ਲਹਿਰੀਆਂ ਉਠ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਅਤੇ ਮੈਂ ਮਨ – ਹੀ – ਮਨ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ – ਦਿਵਸ ਸਮਾਰੋਹ ਦੇਖਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ , ਤਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ , ਅਸੀ ਕਿਸੇ ਝੁਟਪੁਟੇ ਵਿੱਚ ਜੀ ਰਹੇ ਹਾਂ । ਸ਼ਾਇਦ ਸਮਾਂ ਗੁਜ਼ਰ ਜਾਣ ਪਰ ਅਤੀਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਵਪਾਰ ਹੀ ਝੁਟਪੁਟੇ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਲੱਗਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ – ਜਿਵੇਂ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਪਟ ਖੁਲਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ , ਇਹ  ਝੁਟਪੁਟਾ ਹੋਰ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਹੋਰ ਲੋਕ ਤਰ੍ਹਾਂ – ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗੇ ਸਨ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਕਿਵੇਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਪਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਕਲਪਨਾ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਵਾਰ – ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਜਾਣ ਤੇ ਜਿਨਾਹ ਸਾਹਿਬ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿਣਗੇ ਜਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਬਸ ਜਾਣਗੇ , ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਹਰ ਵਾਰ ਇਹੀ ਜਵਾਬ ਹੁੰਦਾ ਬੰਬਈ ਕਿਉਂ ਛੱਡਣਗੇ , ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ – ਜਾਂਦੇ ਰਹਿਣਗੇ , ਬੰਬਈ ਛੱਡ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਤੁਕ ਹੈ ! ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਸ ਵੱਲ ਜਾਵੇਗਾ । ਮਿਲ ਬੈਠਣ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿੱਚ , ਗਪ – ਸ਼ਪ ਵਿੱਚ , ਹਾਸੇ – ਮਜਾਕ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਘਰ ਛੱਡਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ , ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਜਾਕ ਉੱਡਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਕਦਮ ਠੀਕ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਗਲਤ ਇੱਕ ਤਰਫ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਬਣ ਜਾਣ ਦਾ ਜੋਸ਼ ਸੀ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਆਜਾਦ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਜੋਸ਼ । ਜਗ੍ਹਾ – ਜਗ੍ਹਾ ਦੰਗੇ ਵੀ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ , ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਿਵਸ਼ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਪਿਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦਾ , ਦੇਸ਼ ਆਜਾਦ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਦੰਗੇ ਆਪਣੇ – ਆਪ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਮਾਹੌਲ ਦੇ  ਇਸ ਝੁਟਪੁਟੇ   ਵਿੱਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਸੁਨਹਰੀ ਧੂਲ – ਜਿਹੀ ਉੱਡ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਲ – ਹੀ – ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚਾ ਵੀ ਡੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਅਤੇ ਇਸ ਅਨਿਸ਼ਚੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ – ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਭਾਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਰੂਪ ਰੇਖਾ ਝਲਕ ਦੇ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਸ਼ਾਇਦ ਜੇਹਲਮ ਦਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਿੱਛੇ ਛੁੱਟ ਚੁਕਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉੱਤੇ ਵਾਲੀ ਬਰਥ ਤੇ ਬੈਠੇ ਪਠਾਨ ਨੇ ਇੱਕ ਪੋਟਲੀ ਖੋਲ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਬਲਿ਼ਆ ਹੋਇਆ ਮਾਸ ਅਤੇ ਨਾਨ – ਰੋਟੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕੱਢ – ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਗਾ । ਫਿਰ ਉਹ ਹਾਸੇ – ਮਜਾਕ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਬਗਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਬਾਬੂ ਦੇ ਵੱਲ ਵੀ ਨਾਨ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਅਤੇ ਮਾਸ ਦੀ ਬੋਟੀ ਵਧਾਕੇ ਖਾਣ ਦਾ ਆਗਰਹ ਕਰਨ ਲਗਾ ਸੀ। ” ਕਾ ਲੇ , ਬਾਬੂ , ਤਾਕਤ ਆਏਗੀ । ਅਮ ਜੈਸਾ ਓ ਜਾਏਗਾ । ਬੀਵੀ ਬੀ ਤੇਰੇ ਸਾਤ ਕੁਸ਼ ਰਏਗੀ । ਕਾਲੇ ਦਾਲਕੋਰ , ਤੂੰ ਦਾਲ ਕਾਤਾ ਏ , ਇਸਲੀਏ ਦੁਬਲਾ ਏ . . .”

ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਹੱਸਣ ਲੱਗੇ ਸਨ । ਬਾਬੂ ਨੇ ਪਸ਼ਤੋ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦਾ ਸਿਰ ਹਿਲਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ।

ਇਸ ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਪਠਾਨ ਨੇ ਹੱਸਕੇ ਕਿਹਾ, ” ਓ ਜਾਲਿਮ , ਅਮਾਰੇ ਸਾਥ ਸੇ ਨਈ ਲੇਤਾ ਏ ਤੋ ਆਪਨੇ ਹਾਥ ਸੇ ਉਠਾ ਲੈ । ਖੁਦਾ ਕਸਮ ਬਰ ਦਾ ਗੋਸ਼ਤ ਏ , ਔਰ ਕਿਸੀ ਚੀਜ ਕਾ ਨਈ ਏ ।”

ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਪਠਾਨ ਚਹਕ ਕੇ ਬੋਲਿਆ,”ਓ ਖੰਜੀਰ ਕੇ ਤੁਮ , ਇਦਰ ਤੁਮੇਂ ਕੌਨ ਦੇਖਤਾ ਏ ? ਅਮ ਤੇਰੀ ਬੀਵੀ ਕੋ ਨਈ ਬੋਲੇਗਾ । ਓ ਤੂੰ ਅਮਾਰੇ ਸਾਥ ਬੋਟੀ ਤੋਡ਼ । ਅਮ ਤੇਰੇ ਸਾਥ ਦਾਲ ਪੀਏਗਾ . . .

ਇਸ ਪਰ ਕਹਕਹਾ ਉੱਠਿਆ , ਪਰ ਦੁਬਲਾ – ਪਤਲਾ ਬਾਬੂ ਹੱਸਦਾ , ਸਿਰ ਹਿਲਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਕਦੇ – ਕਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਪਸ਼ਤੋ ਵਿੱਚ ਭੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ ।

“ਓ ਕਿਤਨਾ ਬੁਰਾ ਬਾਤ ਏ , ਅਮ ਖਾਤਾ ਏ , ਔਰ ਤੁਮ ਅਮਾਰਾ ਮੂੰਹ ਦੇਖਤਾ ਏ . . .” ਸਾਰੇ ਪਠਾਨ ਮਗਨ ਸਨ ।

“ਯਹ ਇਸਲੀਏ ਨਹੀਂ ਲੇਤਾ ਕਿ ਤੁਮਨੇ ਹਾਥ ਨਹੀਂ ਧੋਏ ਹੈਂ ,” ਸਥੂਲਕਾਏ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਬੋਲੇ ਅਤੇ ਬੋਲਦੇ ਹੀ ਖੀ – ਖੀ ਕਰਨੇ ਲੱਗੇ ! ਅਧਲੇਟੀ ਮੁਦਰਾ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੀ ਅੱਧੀ ਤੋਂਦ ਸੀਟ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਲਟਕ ਰਹੀ ਸੀ ,”ਤੁਮ ਅਭੀ ਸੋਕੇ ਉੱਠੇ ਹੋ ਔਰ ਉਠਤੇ ਹੀ ਪੋਟਲੀ ਖੋਲਕੇ ਖਾਣ ਲੱਗ ਗਏ ਹੋ , ਇਸ ਲੀਏ ਬਾਬੂ ਜੀ ਤੁਮਹਾਰੇ ਹਾਥ ਸੇ ਨਹੀਂ ਲੇਤੇ , ਔਰ ਕੋਈ ਬਾਤ ਨਹੀਂ । ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਅੱਖ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਖੀ – ਖੀ ਕਰਨੇ ਲਗੇ ।

“ਮਾਸ ਨਈ ਖਾਤਾ ਏ , ਬਾਬੂ ਤਾਂ ਜਾਓ ਜਨਾਨਾ ਡੱਬੇ ਮੇਂ ਬੈਠੋ , ਇਦਰ ਕਿਆ ਕਰਤਾ ਏ ?” ਫਿਰ ਕਹਕਹਾ ਉੱਠਿਆ ।

ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਅਨੇਕ ਮੁਸਾਫਿਰ ਸਨ ਲੇਕਿਨ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਇਹੀ ਸਨ ਜੋ ਸਫਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਬਾਕੀ ਮੁਸਾਫਿਰ ਉਤਰਦੇ – ਚੜ੍ਹਦੇ ਰਹੇ ਸਨ । ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬੇਤਕੱਲੁਫੀ ਆ ਗਈ ਸੀ ।

“ਓ ਇਦਰ ਆਕੇ ਬੈਠੋ । ਤੁਮ ਅਮਾਰੇ ਨਾਲ ਬੈਟੋ । ਆਓ ਜਾਲਿਮ , ਕਿੱਸਾ – ਖਾਨੀ ਕੀ ਬਾਤਾਂ ਕਰੇਂਗੇ ।”

ਉਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਰ ਗੱਡੀ ਰੁਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ ਦਾ ਰੇਲਾ ਅੰਦਰ ਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਬਹੁਤ – ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਇਕੱਠੇ ਅੰਦਰ ਵੜ ਗਏ ਸਨ ।

“ਕੌਨ ਸਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਹੈ ?” ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ।

“ਵਜੀਰਾਬਾਦ ਹੈ ਸ਼ਾਇਦ ,” ਮੈਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਕਿਹਾ ।

ਗੱਡੀ ਉੱਥੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਲਈ ਖੜੀ ਰਹੀ । ਪਰ ਛੁੱਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ – ਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਘਟੀ । ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਉਤਰਿਆ ਅਤੇ ਨਲ ਤੇ ਜਾਕੇ ਪਾਣੀ ਲੋਟੇ ਵਿੱਚ ਭਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਦੋਂ ਉਹ ਭੱਜਕੇ ਆਪਣੇ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਵੱਲ ਪਰਤ ਆਇਆ । ਛਲਛਲਾਤੇ ਲੋਟੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਡੁਲ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਲੇਕਿਨ ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਹ ਭੱਜਿਆ ਸੀ , ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਨਲ ਪਰ ਖੜੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ , ਤਿੰਨ – ਚਾਰ ਆਦਮੀ ਰਹੇ ਹੋਣਗੇ ਏਧਰ – ਉੱਧਰ ਆਪਣੇ – ਆਪਣੇ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਵੱਲ ਭੱਜ ਗਏ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਭੱਜਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਵੇਖ ਚੁਕਾ ਸੀ । ਵੇਖਦੇ – ਹੀ – ਵੇਖਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਖਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ । ਮਗਰ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਜੇ ਵੀ ਹਾਸਾ – ਮਜਾਕ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਗੜਬੜ ਹੈ , ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਦੁਬਲੇ ਬਾਬੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

ਕਿਤੇ ਕੁੱਝ ਸੀ , ਲੇਕਿਨ ਕੀ ਸੀ , ਕੋਈ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਅਨੇਕ ਦੰਗੇ ਵੇਖ ਚੁਕਾ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਛੋਟੀ – ਜਿਹੀ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਵੀ ਭਾਂਪ ਗਿਆ ਸੀ । ਭੱਜਦੇ ਵਿਅਕਤੀ , ਖਟਾਕ ਨਾਲ ਬੰਦ ਹੁੰਦੇ ਦਰਵਾਜੇ , ਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਤੇ ਖੜੇ ਲੋਕ , ਚੁੱਪੀ ਅਤੇ ਸੱਨਾਟਾ , ਸਾਰੇ ਦੰਗਿਆਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਨ ।

ਉਦੋਂ ਪਿਛਲੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵੱਲੋਂ , ਜੋ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਵੱਲ ਨਾ ਖੁੱਲਕੇ ਦੂਜੇ ਵੱਲ ਖੁਲਦਾ ਸੀ , ਹਲਕਾ – ਜਿਹਾ ਰੌਲਾ ਹੋਇਆ । ਕੋਈ ਮੁਸਾਫਿਰ ਅੰਦਰ ਵੜਨਾ ਚਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

‘ਕਹਾਂ ਘੁਸਾ ਆ ਰਹਾ ਹੈ , ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਗ੍ਹਾ ! ਬੋਲ ਦੀਆ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ,’ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ।

‘ਬੰਦ ਕਰੋ ਜੀ ਦਰਵਾਜਾ । ਇੰਜ ਹੀ ਮੁੰਹ ਚੁੱਕੀ ਘੁਸੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।’ ਆਵਾਜਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ।

ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਕੋਈ ਮੁਸਾਫਿਰ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਖਡ਼ਾ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਹੇ , ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਿਵੇਂ – ਤਿਵੇਂ ਉਹ ਅੰਦਰ ਜਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਅਤੇ ਉਹ ਮੁਸਾਫਿਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਡਿੱਬੇ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਉਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਹਰ ਖੜੇ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ ਤੇ ਚੀਖਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ,’ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਗ੍ਹਾ , ਅਗਲੇ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਜਾਓ . . . ਘੁਸੇ ਆਤੇ ਹੈਂ . . . ‘

ਦਰਵਾਜੇ ਪਰ ਰੌਲਾ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਮੈਲੇ – ਕੁਚੈਲੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਅਤੇ ਲਮਕਦੀਆਂ ਮੁਛਾਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਦਰ ਵੜਦਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ । ਚੀਕਣੇ , ਮੈਲੇ ਕੱਪੜੇ , ਜਰੂਰ ਕਿਤੇ ਹਲਵਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ – ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤੇ ਬਿਨਾਂ ਦਰਵਾਜੇ ਦੇ ਵੱਲ ਘੁੰਮਕੇ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਸੰਦੂਕ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਘਸੀਟਣ ਲਗਾ ।

ਆ ਜਾਓ , ਆ ਜਾਓ , ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਜਾਓ ! ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਿੱਛੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤਲੀ ਸੁੱਕੀ -ਜਿਹੀ ਔਰਤ ਨਜਰ ਆਈ ਅਤੇ ਉਸਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਸੋਲਾਂ – ਸਤਾਰਾਂ ਬਰਸ ਦੀ ਸਾਂਵਲੀ – ਜਿਹੀ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਅੰਦਰ ਆ ਗਈ । ਲੋਕ ਅਜੇ ਵੀ ਚਿੱਲਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ,ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਨੂੰ ਕੁੱਲਿਆਂ ਦੇ ਜੋਰ ਉੱਠਕੇ ਬੈਠਣਾ ਪਿਆ ।

‘ਬੰਦ ਕਰੋ ਜੀ ਦਰਵਾਜਾ , ਬਿਨਾਂ ਪੁੱਛੇ ਚੜ੍ਹੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ , ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਦਾ ਘਰ ਸਮਝ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ।’ ‘ਮਤ ਵੜਣ ਦੋ ਜੀ , ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ , ਧੱਕ ਦੋ ਪਿੱਛੇ . . . ‘ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਚੀਖ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਉਹ ਆਦਮੀ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਅੰਦਰ ਘਸੀm ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਧੀ ਸੰਡਾਸ ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਖੜੀਆਂ ਸਨ ।

ਹੋਰ ਕੋਈ ਡਿੱਬਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ? ਔਰਤ ਜਾਤ ਨੂੰ ਵੀ ਇੱਥੇ ਉਠਾ ਲਿਆਇਆ ਹੈ ?

ਉਹ ਆਦਮੀ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਨਾਲ ਤਰ ਸੀ ਹੋਰ ਹਫ਼ਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਮਾਨ ਅੰਦਰ ਘਸੀਟੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸੰਦੂਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰੱਸੀਆਂ ਨਾਲ ਬੱਝੀਆਂ ਮੰਜੇ ਦੀਆਂ ਫਟੀਆਂ ਅੰਦਰ ਖਿੱਚਣ ਲਗਾ ।

ਟਿਕਟ ਹੈ ਜੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ , ਮੈਂ ਬੇਟਿਕਟ ਨਹੀਂ ਹਾਂ । ਇਸ ਤੇ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਚੁਪ ਹੋ ਗਏ , ਪਰ ਬਰਥ ਤੇ ਬੈਠਾ ਪਠਾਨ ਉਚਕਕਰ ਬੋਲਿਆ,’ ਨਿਕਲ ਜਾਓ ਇਦਰ ਸੇ , ਵੇਖਦਾ ਨਈ ਏ , ਇਦਰ ਜਗਾ ਨਈ ਏ ।

ਅਤੇ ਪਠਾਨ ਨੇ ਆਵ ਵੇਖਿਆ ਨਹੀਂ ਤਾਵ , ਅੱਗੇ ਵਧਕੇ ਉੱਤੇ ਤੋਂ ਹੀ ਉਸ ਮੁਸਾਫਿਰ ਦੇ ਲੱਤ ਜੜ ਦਿੱਤੀ , ਪਰ ਲੱਤ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਦੇ ਬਜਾਏ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕਲੇਜੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਹਾਏ – ਹਾਏ ਕਰਦੀ ਬੈਠ ਗਈ ।

ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਕੋਲ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਲਝਣ ਲਈ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਬਰਾਬਰ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਅੰਦਰ ਘਸੀਟੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਰ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਚੁੱਪ ਛਾ ਗਈ । ਮੰਜੇ ਦੀਆਂ ਪਾਟੀਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੱਡੀਆਂ – ਵੱਡੀਆਂ ਗਠਰੀਆਂ ਆਈਆਂ । ਇਸ ਤੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਪਠਾਨ ਦੀ ਸਹਿਣ ਸ਼ਕਤੀ ਮੁੱਕ ਗਈ । ਨਿਕਾਲੋ ਇਸਕੋ , ਕੌਨ ਏ ਇਹ ? ਉਹ ਚੀਖਿਆ । ਇਸ ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਪਠਾਨ ਨੇ , ਜੋ ਹੇਠਾਂ ਦੀ ਸੀਟ ਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ , ਉਸ ਆਦਮੀ ਦਾ ਸੰਦੂਕ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੇਠਾਂ ਧੱਕ ਦਿੱਤਾ , ਜਿੱਥੇ ਲਾਲ ਵਰਦੀਵਾਲਾ ਇੱਕ ਕੁਲੀ ਖਡ਼ਾ ਸਾਮਾਨ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਚੋਟ ਲੱਗਣ ਤੇ ਕੁੱਝ ਮੁਸਾਫਿਰ ਚੁਪ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਕੇਵਲ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀ ਬੁੱਢੀ ਕਰਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ,’ਏ ਨੇਕ ਬਖਤੋ , ਬੈਠਣ ਦੋ । ਆ ਜਾ ਧੀਏ , ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆ ਜਾ । ਜਿਵੇਂ – ਤਿਵੇਂ ਸਫਰ ਕੱਟ ਲਵਾਂਗੇ । ਛੱਡੋ ਬੇ ਜਾਲਿਮੋ , ਬੈਠਣ ਦੋ ।’

ਅਜੇ ਅੱਧਾ ਸਾਮਾਨ ਹੀ ਅੰਦਰ ਆ ਪਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਗੱਡੀ ਖਿਸਕਣ ਲੱਗੀ ।

‘ਛੁੱਟ ਗਿਆ ! ਸਾਮਾਨ ਛੁੱਟ ਗਿਆ ।’ ਉਹ ਆਦਮੀ ਬਦਹਵਾਸ – ਜਿਹਾ ਹੋਕੇ ਚੀਖਿਆ ।

ਪਿਤਾਜੀ , ਸਾਮਾਨ ਛੁੱਟ ਗਿਆ । ਟਾਇਲਟ  ਦੇ ਦਰਵਾਜੇ ਦੇ ਕੋਲ ਖੜੀ ਕੁੜੀ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਚਿੱਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ।

ਉਤਰੋ , ਹੇਠਾਂ ਉਤਰੋ , ਉਹ ਆਦਮੀ ਹੜਬੜਾ ਕੇ ਚੀਖਿਆ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਕੇ ਮੰਜੇ ਦੀਆਂ ਪਾਟੀਆਂ ਅਤੇ ਗਠੜੀਆਂ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟਦੇ ਹੋਏ ਦਰਵਾਜੇ ਦਾ ਡੰਡਾ ਫੜਕੇ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਗਿਆ । ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਸਦੀ ਵਿਆਕੁਲ ਧੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ , ਕਲੇਜੇ ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਦਬਾਏ ਹਾਏ – ਹਾਏ ਕਰਦੀ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਗਈ ।

‘ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ , ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ।’ ਬੁੱਢੀ ਉੱਚੀ – ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ ,’ ਤੁਹਾਡੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਦਰਦ ਮਰ ਗਿਆ ਹੈ । ਛੋਟੀ – ਜਿਹੀ ਬੱਚੀ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੀ । ਬੇਰਹਮੋ , ਤੁਸੀਂ ਬਹੁਤ ਭੈੜਾ ਕੀਤਾ ਹੈ , ਧੱਕੇ ਦੇਕੇ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।’

ਗੱਡੀ ਸੁੰਨੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਨੂੰ ਲੰਘਦੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਗਈ । ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਵਿਆਕੁਲ – ਜਿਹੀ ਚੁੱਪੀ ਛਾ ਗਈ । ਬੁੱਢੀ ਨੇ ਬੋਲਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਪਠਾਣਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ।

ਉਦੋਂ ਮੇਰੀ ਬਗਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਦੁਬਲੇ ਬਾਬੂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਤੇ ਹਥ ਰੱਖਕੇ ਕਿਹਾ,’ਅੱਗ ਹੈ , ਵੇਖੋ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਹੈ ।’

ਗੱਡੀ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਛੱਡਕੇ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਆਈ ਸੀ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਪਿੱਛੇ ਛੁੱਟ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਦੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲੋਂ ਉਠਦੇ ਧੂੰਏ ਦੇ ਬੱਦਲ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਪਲਪਾਉਂਦੀ ਅੱਗ ਦੇ ਸ਼ੋਲੇ ਨਜਰ ਆਉਣ ਲੱਗੇ ।

ਦੰਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਰ ਵੀ ਲੋਕ ਭੱਜ ਰਹੇ ਸਨ । ਕਿਤੇ ਦੰਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਸੀ । ਗੱਲ ਸਾਰੇ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਝੱਪਟ – ਝੱਪਟ ਕੇ ਬਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੱਗ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ ।

ਜਦੋਂ ਗੱਡੀ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਕੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਗਈ ਤਾਂ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਸੱਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ । ਮੈਂ ਘੁੰਮਕੇ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੇਖਿਆ , ਦੁਬਲੇ ਬਾਬੂ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਪੀਲਾ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦੀ ਤਹਿ ਕਿਸੇ ਮੁਰਦੇ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਮਕ ਰਹੀ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਲਗਾ , ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀ – ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬੈਠੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਂਫਿਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਸਪਾਸ ਬੈਠੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਾਇਜਾ ਲੈ ਲਿਆ ਹੈ । ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਉੱਠਕੇ ਮੇਰੀ ਸੀਟ ਤੇ  ਆ ਬੈਠੇ । ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ  ਬੈਠਾ ਪਠਾਣ ਉਠਿਆ  ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੋ ਸਾਥੀ ਪਠਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਤੇ ਵਾਲੀ ਬਰਥ ਤੇ  ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਇਹੀ ਕਰਿਆ ਸ਼ਾਇਦ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੇ ਹੋਰ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਤਨਾਉ ਬਣ ਗਿਆ । ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਤਿੰਨੋਂ ਦੇ ਤਿੰਨੋਂ ਪਠਾਣ ਊਪਰਵਾਲੀ ਬਰਥ ਪਰ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠੇ ਚੁਪਚਾਪ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ  ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੁੱਲੀਆਂ  – ਖੁੱਲੀਆਂ , ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੰਕਾ ਗ੍ਰਸ਼ਤ  ਜਿਹੀਆਂ  ਲੱਗੀਆਂ  । ਇਹੀ ਹਾਲਤ ਸ਼ਾਇਦ  ਗੱਡੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਤ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ।

‘ਕਿਹੜਾ ਸਟੇਸ਼ਨ ਸੀ ਇਹ ?’ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ।

‘ਵਜੀਰਾਬਾਦ , ‘ ਕਿਸੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ।

ਜਵਾਬ ਮਿਲਣ ਤੇ  ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਆ ਹੋਈ । ਪਠਾਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਤਨਾਵ ਝੱਟਪੱਟ ਢਿੱਲਾ  ਪੈ ਗਿਆ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਿੰਦੂ – ਸਿੱਖ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ  ਦੀ ਚੁੱਪੀ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘੀ ਹੋ ਗਈ । ਇੱਕ ਪਠਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਾਸਕਟ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚੋਂ ਨਸਵਾਰ ਦੀ ਡੱਬੀ ਕੱਢੀ ਅਤੇ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਨਸਵਾਰ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਗਾ ।ਦੂਜੇ  ਪਠਾਨ ਵੀ ਆਪਣੀ – ਆਪਣੀ ਡੱਬੀ ਕੱਢਕੇ ਨਸਵਾਰ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲੱਗੇ । ਬੁੱਢੀ ਬਰਾਬਰ ਮਾਲਾ ਜਪੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਕਿਸੇ – ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਉਸਦੇ ਬੁਦਬੁਦਾਤੇ ਬੁਲ੍ਹ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ , ਲੱਗਦਾ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਖੋਖਲੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼  ਨਿਕਲ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਅਗਲੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ  ਜਦੋਂ ਗੱਡੀ ਰੁਕੀ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਵੀ ਸੱਨਾਟਾ ਸੀ । ਕੋਈ ਪਰਿੰਦਾ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਫੜਫੜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹਾਂ , ਇੱਕ ਸੱਕਾ , ਪਿੱਠ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਸ਼ਕ ਲੱਦੀ , ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਲੰਘ ਕੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਣ ਲੱਗਿਆ ।

‘ਲਓ , ਪੀਓ ਪਾਣੀ , ਪੀਓ ਪਾਣੀ ।’ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਹੱਥ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਏ ਸਨ ।

‘ਬਹੁਤ ਮਾਰ – ਕੱਟ ਹੋਈ ਹੈ , ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਮਰੇ ਹਨ । ਲੱਗਦਾ ਹੈ , ਉਹ ਇਸ ਮਾਰ – ਕੱਟ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਪੁੰਨ ਕਮਾਣ ਚਲਾ ਆਇਆ ਹੈ.’

ਗੱਡੀ ਸਰਕੀ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੱਲੂ ਚੜਾਏ ਜਾਣ ਲੱਗੇ । ਦੂਰ – ਦੂਰ ਤੱਕ , ਪਹੀਆਂ ਦੀ ਗੜਗੜਾਹਟ ਦੇ ਨਾਲ , ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੇ ਪੱਲੂ ਚੜਾਉਣ ਦੀ ਆਵਾਜ ਆਉਣ ਲੱਗੀ ।

ਕਿਸੇ ਅਗਿਆਤ ਆਸ਼ੰਕਾਵਸ਼ ਦੁਬਲਾ ਬਾਬੂ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਉਠਿਆ ਅਤੇ ਦੋ ਸੀਟਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਫਰਸ਼ ਤੇ ਲੇਟ ਗਿਆ । ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਅਜੇ ਵੀ ਮੁਰਦੇ ਵਾਂਗ ਪੀਲਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਇਸ ਤੇ ਬਰਥ ਤੇ ਬੈਠਾ ਪਠਾਣ ਉਸਦਾ ਮਖੌਲ ਉਡਾਉਣ ਲਗਾ—’ ਓ ਬੇਂਗੈਰਤ , ਤੂੰ ਮਰਦ ਏ ਕਿ ਔਰਤ ਏ ? ਸੀਟ ਪਰ ਸੇ ਉਟਕਰ ਨੀਚੇ ਲੇਟਦਾ ਏ । ਤੂੰ ਮਰਦ ਕੇ ਨਾਮ ਕੋ ਬਦਨਾਮ ਕਰਤਾ ਏ ।’ ਉਹ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਰ – ਵਾਰ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਫਿਰ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਪਸ਼ਤੋ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣ ਲਗਾ । ਬਾਬੂ ਚੁਪ ਚਾਪ  ਲਿਟਿਆ ਰਿਹਾ । ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਚੁਪ ਸਨ । ਡਿੱਬੇ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਬੋਝਲ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਐਸੇ ਆਦਮੀ ਕੋ ਅਮ ਡਿੱਬੇ ਮੇਨ ਨਈ ਬੈਠਨੇ ਦੇਗਾ । ਓ ਬਾਬੂ , ਅਗਲੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਰ ਉੱਤਰ ਜਾਓ , ਔਰ ਜਨਾਨਾ ਡੱਬੇ ਮੇਨ ਬੈਠੋ ।’

ਮਗਰ ਬਾਬੂ ਦੀ ਹਾਜਿਰਜਵਾਬੀ ਉਸਦੇ ਕੰਠ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕ ਚੱਲੀ ਸੀ । ਹਕਲਾ ਕੇ ਚੁਪ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਠਕੇ ਸੀਟ ਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ ਅਤੇ ਦੇਰ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਧੂੜ ਝਾੜਦਾ ਰਿਹਾ । ਉਹ ਕਿਉਂ ਉੱਠਕੇ ਫਰਸ਼ ਤੇ ਲਿਟ ਗਿਆ ਸੀ ? ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਗੱਡੀ ਤੇ ਪਥਰਾਓ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਗੋਲੀ ਚੱਲੇਗੀ , ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਕਾਰਨ ਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੱਲੂ ਚੜਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ।

ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਔਖਾ ਸੀ । ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਮੁਸਾਫਿਰ ਨੇ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਖਿੜਕੀ ਦਾ ਪੱਲਾ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਹੋਵੇ । ਉਸਦੀ ਵੇਖਾ – ਵੇਖੀ , ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ – ਸੱਮਝੇ , ਲਗਾਤਾਰ ਬਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪੱਲੂ ਚੜਾਏ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਸਨ ।

ਬੋਝਲ ਅਨਿਸ਼ਚਤ ਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸਫਰ ਕਟਣ ਲਗਾ । ਰਾਤ ਡੂੰਘੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਸੀ । ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸ਼ੰਕਿਤ ਜਿਵੇਂ – ਦੇ – ਤਿਵੇਂ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਕਦੇ ਗੱਡੀ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਅਚਾਨਕ ਹੌਲੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਲੋਕ ਇੱਕ – ਦੂੱਜੇ ਦੇ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗਦੇ । ਕਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਸੱਨਾਟਾ ਹੋਰ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਹੋ ਉੱਠਦਾ । ਕੇਵਲ ਪਠਾਣ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬੈਠੇ ਸਨ । ਹਾਂ , ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀ ਸੀ , ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਪਠਾਣ ਊਂਘਣ ਲੱਗੇ ਜਦ ਕਿ ਹੋਰ ਮੁਸਾਫਿਰ ਫਟੀਆਂ – ਫਟੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਖਿਲਾਅ ਵਿੱਚ ਵੇਖੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ । ਬੁੱਢੀ ਮੂੰਹ – ਸਿਰ ਲਪੇਟੀ , ਲੱਤਾਂ ਸੀਟ ਤੇ ਚੜਾਈਂ , ਬੈਠੀ – ਬੈਠੀ ਸੋ ਗਈ ਸੀ ।ਉੱਪਰ ਵਾਲੀ ਬਰਥ ਤੇ ਇੱਕ ਪਠਾਣ ਨੇ , ਅਧਲੇਟੇ ਹੀ , ਕੁੜਤੇ ਦੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਲੇ ਮਣਕਿਆਂ ਵਾਲੀ ਤਸਬੀ ਕੱਢ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਉਂਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਫੇਰਨ ਲਗਾ ।

ਖਿਡ਼ਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਚੰਨ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਅਤੇ ਚਾਨਣੀ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ , ਹੋਰ ਵੀ ਜਿਆਦਾ ਰਹੱਸਮਈ ਹੋ ਉੱਠੀ । ਕਿਸੇ – ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਅੱਗ ਦੇ ਸ਼ੋਲੇ ਉਠਦੇ ਨਜਰ ਆਉਂਦੇ , ਕੋਈ ਨਗਰ ਜਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਗੱਡੀ ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਚਿੰਘਾੜਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲੱਗਦੀ , ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਉਸਦੀ ਰਫਤਾਰ ਹੌਲੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਅਤੇ ਮੀਲਾਂ ਤੱਕ ਹੌਲੀ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਹੀ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ।

ਅਚਾਨਕ ਦੁਬਲਾ ਬਾਬੂ ਖਿਡ਼ਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਵੇਖਕੇ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲਿਆ—’ ਹਰਬੰਸਪੁਰਾ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਹੈ ।’ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਉਤੇਜਨਾ ਸੀ , ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਚੀਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ ਸੀ । ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ ਸੁਣਕੇ ਚੌਂਕ ਗਏ । ਉਸੀ ਵਕਤ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ ਨੇ ਮੰਨ ਲਉ ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਣਕੇ ਕਰਵਟ ਬਦਲੀ ।

‘ਓ ਬਾਬੂ , ਚਿਲਾਤਾ ਕਿਉਂ ਏ ? ,’ ਤਸਬੀ ਵਾਲਾ ਪਠਾਣ ਚੌਂਕ ਕੇ ਬੋਲਿਆ—’ਇਦਰ ਉਤਰੇਗਾ ਤੂੰ ? ਜੰਜੀਰ ਖਿੱਚਾਂ ?’ ਤੇ ਖੀ – ਖੀ ਕਰਕੇ ਹੱਸ ਪਿਆ । ਸਾਫ਼ ਹੈ ਉਹ ਹਰਬੰਸਪੁਰੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਤੋਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਅਣਭਿੱਜ ਸੀ ।

ਬਾਬੂ ਨੇ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ , ਕੇਵਲ ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਕ – ਅੱਧ ਬਾਰ ਪਠਾਣ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਫਿਰ ਖਿਡ਼ਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਝਾਕਣ ਲਗਾ ।

ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਚੁੱਪ ਛਾ ਗਈ । ਉਦੋਂ ਇੰਜਨ ਨੇ ਸੀਟੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਇੱਕਸਾਰ ਰਫਤਾਰ ਟੁੱਟ ਗਈ । ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਖਟਾਕ ਜਿਹਾ  ਵੀ ਹੋਇਆ । ਸ਼ਾਇਦ ਗੱਡੀ ਨੇ ਲਾਈਨ ਬਦਲੀ ਸੀ । ਬਾਬੂ ਨੇ ਝਾਕ ਕੇ ਉਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਿਸ ਵੱਲ ਗੱਡੀ ਵਧੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ।

ਸ਼ਹਿਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਹ ਫਿਰ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ ਵਿੱਚ ਚੀਖਿਆ—’ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਆ ਗਿਆ ਹੈ ।’ ਉਸਨੇ ਫਿਰ ਤੋਂ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਭੁੜਕ ਕੇ ਖਡ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ , ਅਤੇ ਉੱਤੇ ਵਾਲੀ ਬਰਥ ਤੇ ਲੇਟੇ ਪਠਾਣ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਕਰਕੇ ਚੀਖਿਆ—’ ਓ ਬੇ ਪਠਾਨ ਦੇ ਬੱਚੇ ! ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਤੇਰੀ ਮਾਂ ਦੀ . . . ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ , ਤੇਰੀ ਉਸ ਪਠਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮੈਂ . . .’

ਬਾਬੂ ਚੀਖਣ ਲਗਾ ਅਤੇ ਚੀਖ – ਚੀਖ ਕੇ ਗਾਲਾਂ ਬਕਣ ਲਗਾ ਸੀ ।ਤਸਬੀ ਵਾਲੇ ਪਠਾਨ ਨੇ ਕਰਵਟ ਬਦਲੀ ਅਤੇ ਬਾਬੂ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਕੇ ਬੋਲਿਆ—’ ਓ ਕਿਆ ਏ ਬਾਬੂ ? ਅਮਕੋ ਕੁਚ ਬੋਲਾ ?’

ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਉਤੇਜਿਤ ਵੇਖਕੇ ਹੋਰ ਮੁਸਾਫਿਰ ਵੀ ਉਠ ਬੈਠੇ ।

ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ , ਤੇਰੀ ਮੈਂ . . . ਹਿੰਦੂ ਔਰਤ ਨੂੰ ਲੱਤ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ! ਹਰਾਮਜਾਦੇ ! ਤੇਰੀ ਉਸ . . . ।

‘ ਓ ਬਾਬੂ , ਬਕ – ਬਕਰ ਨਈ ਕਰੋ । ਓ ਖਜੀਰ ਕੇ ਤੁਖਮ , ਗਾਲ੍ਹ ਮਤ ਬਕੋ , ਅਮਨੇ ਬੋਲ ਦੀਆ । ਅਮ ਤੁਮ੍ਹਾਰਾ ਜਬਾਨ ਖੀਂਚ ਲੇਗਾ ।’

‘ਗਾਲ੍ਹ ਦੇਤਾ ਹੈ ਮਾਦਰ. . . ।’ ਬਾਬੂ ਚੀਖਿਆ ਅਤੇ ਭੁੜਕ ਕੇ ਸੀਟ ਤੇ  ਚੜ੍ਹ ਗ਼ਿਆ । ਉਹ ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰਾਂ ਤੱਕ ਕੰਬ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

‘ ਬਸ – ਬਸ ।’ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਬੋਲੇ—’ਇਹ ਲੜਨ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਦਾ ਸਫਰ ਬਾਕੀ ਹੈ , ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠੋ ।’

‘ਤੇਰੀ ਮੈਂ ਲੱਤ ਨਾ ਤੋੜੂ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ , ਗੱਡੀ ਤੇਰੇ ਬਾਪ ਦੀ ਹੈ ?’ ਬਾਬੂ ਚੀਖਿਆ ।

‘ਓ ਅਮਨੇ ਕੀ ਬੋਲਾ ! ਸਬੀ ਲੋਕ ਉਸਕੋ ਨਿਕਲਤਾ ਥਾ , ਅਮਨੇ ਬੀ ਨਿਕਾਲਾ । ਇਹ ਇਦਰ ਅਮਕੋ ਗਾਲੀ ਦੇਤਾ ਏ । ਅਮ ਇਸਕਾ ਜਬਾਨ ਖੀਂਚ ਲੇਗਾ ‘

ਬੁੱਢੀ ਵਿੱਚ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਬੋਲੇ ਉੱਠੀ—’ਉਹ ਜੀਣ ਜੋਗਿਓ , ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਬੈਠੋ । ਉਹ ਰੱਬ ਦਿਓ ਬੰਦਿਓ , ਕੁੱਝ ਹੋਸ਼ ਕਰੋ ।’

ਉਸਦੇ ਬੁਲ੍ਹ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੇਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੜਫੜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਰੀਅਲ ਜਿਹੀ ਫੁਸਫੁਸਾਹਟ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ ।

ਬਾਬੂ ਚਿੱਲਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ—’ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਬਣਦਾ ਸੀ । ਹੁਣ ਬੋਲ , ਤੇਰੀ ਮੈਂ ਉਸ ਪਠਾਣ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੀ . . . ।

ਉਦੋਂ ਗੱਡੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ  ਰੁਕੀ । ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਖਚਾਖਚ ਭਰਿਆ ਸੀ । ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ ਖੜੇ ਲੋਕ ਝਾਕ – ਝਾਕ ਕੇ ਡਿੱਬਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ । ਵਾਰ – ਵਾਰ ਲੋਕ ਇੱਕ ਹੀ ਸਵਾਲ ਪੁਛ ਰਹੇ ਸਨ—’ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ? ਕਿੱਥੇ ਦੰਗਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ?’

ਖਚਾਖਚ ਭਰੇ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਚਰਚਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਪਰ ਖੜੇ ਦੋ – ਤਿੰਨ ਖੋਂਮਚੇ ਵਾਲਿਆਂ ਤੇ  ਮੁਸਾਫਿਰ ਟੁੱਟ ਟੁੱਟ ਪੈ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਪਿਆਸ ਵਿਆਕੁਲ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਸੀ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਤਿੰਨ – ਚਾਰ ਪਠਾਣ ਸਾਡੇ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਜ਼ਾਹਰ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਖਿਡ਼ਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਝਾਕ – ਝਾਕ ਕੇ ਅੰਦਰ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ ।ਆਪਣੇ ਪਠਾਣ  ਸਾਥੀਆਂ ਤੇ ਨਜਰ ਪੈਂਦੇ ਹੀ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਸ਼ਤੋ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਬੋਲਣ ਲੱਗੇ । ਮੈਂ ਘੁੰਮਕੇ ਵੇਖਿਆ , ਬਾਬੂ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਉਹ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ । ਮੇਰਾ ਮੱਥਾ ਠਣਕਿਆ । ਗ਼ੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਪਾਗਲ ਹੋਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕਰ ਬੈਠੇ ! ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਤਿੰਨੇ ਪਠਾਨ , ਆਪਣੀ – ਆਪਣੀ ਗਠੜੀ ਚੁੱਕਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਠਾਣ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਡੀ ਦੇ ਅਗਲੇ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਵੱਲ ਵੱਧ ਗਏ । ਜੋ ਵਿਭਾਜਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰ ਇੱਕ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ , ਹੁਣ ਸਾਰੀ ਗੱਡੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਪਰ ਹੋਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ।

ਖੋਂਮਚੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਇਰਦ – ਗਿਰਦ ਭੀੜ ਘਟਣ ਲੱਗੀ । ਲੋਕ ਆਪਣੇ – ਆਪਣੇ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਤਣ ਲੱਗੇ । ਉਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਪਾਸਿਉਂ  ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਬਾਬੂ ਆਉਂਦਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ । ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਅਜੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪੀਲਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੱਥੇ ਤੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਜੁਲਫ਼ ਝੂਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਨਜਦੀਕ ਪਹੁੰਚਿਆ , ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ , ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੀ ਇੱਕ ਛੜੀ ਉਠਾ ਰੱਖੀ ਸੀ । ਜਾਣ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ ! ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਵੜਦੇ ਸਮਾਂ ਉਸਨੇ ਛੜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ  ਬੈਠਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਮਲਕ ਦੇ ਕੇ  ਛੜੀ ਨੂੰ ਸੀਟ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਖਿਸਕਾ ਦਿੱਤਾ । ਸੀਟ ਤੇ  ਬੈਠਦੇ ਹੀ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ  ਪਠਾਣ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਉੱਤੇ ਨੂੰ ਉਠੀਆਂ । ਪਰ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਪਠਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹ ਹੜਬੜਾ ਕੇ  ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ  ਦੇਖਣ ਲਗਾ ।

‘ਨਿਕਲ ਗਏ ਹਰਾਮੀ , ਮਾਂ . . . ਸਭ – ਦੇ – ਸਭ ਨਿਕਲ ਗਏ !’ ਫਿਰ ਉਹ ਸਿਟਪਿਟਾ ਕੇ  ਉਠ ਖਡ਼ਾ ਹੋਇਆ ਚੀਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ—’ਤੁਸੀਂ  ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤਾ ? ਤੁਸੀਂ  ਸਭ ਨਾਮਰਦ ਹੋ , ਬੁਜਦਿਲ !’

ਪਰ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਬਹੁਤ ਸੀ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਮੁਸਾਫਿਰ ਆ ਗਏ ਸਨ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ।

ਗੱਡੀ ਖਿਸਕਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਉਹ ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ  ਆ ਬੈਠਾ , ਪਰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਉਤੇਜਿਤ ਸੀ ਅਤੇ  ਬਰਾਬਰ ਬੜਬੜਾਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਹਿਚਕੋਲੇ ਖਾਂਦੀ ਗੱਡੀ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲੱਗੀ । ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਮੁਸਾਫਿਰਾਂ  ਨੇ ਭਰਪੇਟ ਪੂਰੀਆਂ ਖਾ ਲਈਆਂ  ਸਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪੀ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ  ਗੱਡੀ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਵਧਣ ਲੱਗੀ ਸੀ , ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਨ – ਮਾਲ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

ਨਵੇਂ ਮੁਸਾਂਫਿਰ ਗੱਲਾਂ ਕਰ  ਰਹੇ ਸਨ । ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਗੱਡੀ ਫਿਰ ਇਕਸਾਰ  ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚਲਣ ਲੱਗੀ ਸੀ । ਕੁੱਝ ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਲੋਕ ਊਂਘਣ ਵੀ ਲੱਗੇ ਸਨ । ਮਗਰ ਬਾਬੂ ਅਜੇ  ਵੀ ਫਟੀ – ਫਟੀ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਵਾਰ – ਵਾਰ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਕਿ ਪਠਾਣ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਕੇ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਗਏ ਹਨ । ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਪਰ ਜਨੂੰਨ ਸਵਾਰ ਸੀ ।

ਗੱਡੀ ਦੇ ਹਿਚਕੋਲਿਆਂ ਦੀ ਲੋਰ  ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪ ਵੀ ਊਂਘਣ ਲਗਾ ਸੀ । ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਲੇਟਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਬੈਠੇ – ਬੈਠੇ ਹੀ ਨੀਂਦ ਵਿੱਚ ਮੇਰਾ ਸਿਰ ਕਦੇ ਇੱਕ ਤਰਫ ਨੂੰ ਲੁੜ੍ਹਕ  ਜਾਂਦਾ , ਕਦੇ ਦੂਜੀ ਤਰਫ਼ ਨੂੰ । ਕਿਸੇ – ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਝਟਕੇ ਨਾਲ  ਮੇਰੀ ਨੀਂਦ ਟੁੱਟਦੀ , ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਦੀ ਸੀਟ ਤੇ ਅਸਤ – ਵਿਅਸਤ  ਪਏ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੇ ਘੁਰਾੜੇ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ । ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪਹੁੰਚਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ  ਟੰਗਾਂ  ਪਸਾਰਕੇ ਲੇਟ ਗਏ ਸਨ । ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਤਰ੍ਹਾਂ – ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ  ਵਿੰਗ ਤਡਿੰਗੀਆਂ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਸਾਫਿਰ ਪਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਾਲਮ ਮੁਦਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਲੱਗਦਾ , ਡਿੱਬਾ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ  ਭਰਿਆ ਹੈ । ਕੋਲ ਬੈਠੇ ਬਾਬੂ ਤੇ  ਨਜਰ ਪੈਂਦੀ ਤਾਂ ਕਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਖਿਡ਼ਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੂੰਹ ਕਰੀਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ , ਕਦੇ ਦੀਵਾਰ ਨਾਲ  ਪਿੱਠ ਲਗਾਈਂ ਤਣ ਕੇ ਬੈਠਾ ਨਜਰ ਆਉਂਦਾ ।

ਕਿਸੇ – ਕਿਸੇ ਵਕਤ ਗੱਡੀ ਕਿਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਰੁਕਦੀ ਤਾਂ ਪਹੀਆਂ ਦੀ ਗਡਗ਼ੜਾਹਟ ਬੰਦ ਹੋਣ ਤੇ  ਅਹਿਲਤਾ  -ਜਿਹੀ  ਛਾ ਜਾਂਦੀ । ਉਦੋਂ ਲੱਗਦਾ , ਜਿਵੇਂ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਤੇ  ਕੁੱਝ ਡਿਗਿਆ ਹੈ , ਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮੁਸਾਫਿਰ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਉਤੱਰਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਝਟਕੇ ਨਾਲ  ਉੱਠਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਮੇਰੀ ਨੀਂਦ ਟੁੱਟੀ ਤਾਂ ਗੱਡੀ ਦੀ ਰਫਤਾਰ ਹੌਲੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀ , ਅਤੇ ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚ ਹਨੇਰਾ  ਸੀ । ਮੈਂ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਧਲੇਟੇ ਖਿਡ਼ਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਵੇਖਿਆ । ਦੂਰ , ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਕਿਸੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਿਗਨਲ  ਦੇ ਲਾਲ ਕੁਮਕੁਮੇ ਚਮਕ ਰਹੇ ਸਨ । ਸਪਸ਼ਟ ਹੀ ਗੱਡੀ ਕੋਈ ਸਟੇਸ਼ਨ ਲੰਘ ਕੇ  ਆਈ ਸੀ । ਪਰ ਅਜੇ  ਤੱਕ ਉਸਨੇ ਰਫਤਾਰ ਨਹੀਂ ਫੜੀ ਸੀ ।

ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਮੈਨੂੰ ਧੀਮੀ-ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ । ਦੂਰ ਹੀ ਇੱਕ ਧੂਮਿਲ – ਜਿਹਾ ਕਾਲਾ ਪੁੰਜ ਨਜਰ ਆਇਆ । ਨੀਂਦ ਦੀ ਖੁਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਸ ਤੇ ਲੱਗੀਆਂ ਰਹੀਆਂ , ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ । ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਅੰਦਰ  ਹਨੇਰਾ ਸੀ , ਬੱਤੀਆਂ  ਬੁੱਝੀਆਂ  ਹੋਈਆਂ ਸਨ , ਲੇਕਿਨ ਬਾਹਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ , ਪੌ ਫੁੱਟਣ  ਵਾਲੀ ਹੈ ।

ਮੇਰੀ ਪਿੱਠ – ਪਿੱਛੇ , ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ ਨੂੰ ਖੁਰਚਣ  ਵਰਗੀ  ਆਵਾਜ਼ ਆਈ । ਮੈਂ ਦਰਵਾਜੇ ਵੱਲ ਘੁੰਮਕੇ ਵੇਖਿਆ । ਡਿੱਬੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਬੰਦ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦਰਵਾਜਾ ਖੁਰਚਣ  ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ । ਫਿਰ , ਮੈਂ ਸਾਫ਼ – ਸਾਫ਼ ਸੁਣਿਆ , ਲਾਠੀ ਨਾਲ  ਕੋਈ ਡਿੱਬੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜਾ ਪਟਪਟਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਝਾਕ ਕੇ ਖਿਡ਼ਕੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੇਖਿਆ । ਸਚਮੁੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਡਿੱਬੇ ਦੀ ਦੋ ਸੀੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਇੱਕ ਗਠੜੀ  ਝੂਲ ਰਹੀ ਸੀ , ਅਤੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲਾਠੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਬਦਰੰਗ – ਜਿਹੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਰੱਖੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਾੜੀ ਵੀ ਸੀ । ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਨਜ਼ਰ ਬਾਹਰ ਹੇਠਾਂ  ਵੱਲ ਚਲੀ ਗਈ । ਗੱਡੀ ਦੇ ਨਾਲ – ਨਾਲ ਇੱਕ ਔਰਤ ਭੱਜਦੀ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ , ਨੰਗੇ ਪੈਰ , ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਦੋ ਗਠੜੀਆਂ ਚੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਬੋਝ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸਤੋਂ ਭੱਜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਪਾਏਦਾਨ ਤੇ ਖੜਾ ਆਦਮੀ ਵਾਰ – ਵਾਰ ਉਸ ਵੱਲ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਹੋਰ ਹੌਂਕਦਾ  ਹੋਇਆ ਕਹੀ  ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ—ਆ ਜਾ , ਆ ਜਾ , ਤੂੰ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਆ , ਆ ਜਾ !

ਦਰਵਾਜੇ ਤੇ  ਫਿਰ ਲਾਠੀ ਪਟਪਟਾਉਣ  ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ—’ ਖੋਲੋ ਜੀ ਦਰਵਾਜਾ , ਖੁਦਾ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲੋ  ।’

ਉਹ ਆਦਮੀ ਹੌਂਕ  ਰਿਹਾ ਸੀ—ਖੁਦਾ ਦੇ ਲਈ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲੋ । ਮੇਰੇ ਨਾਲ  ਔਰਤ ਜਾਤ ਹੈ । ਗੱਡੀ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ . . .

ਅਚਾਨਕ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ , ਬਾਬੂ ਹੜਬੜਾ ਕੇ  ਉਠ ਖਡ਼ਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦਰਵਾਜੇ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾਕੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਖਿਡ਼ਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੰਹ ਬਾਹਰ ਕੱਢਕੇ ਬੋਲਿਆ—’ ਕੌਣ ਹੈ ? ਏਧਰ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।’

ਬਾਹਰ ਖਡ਼ਾ ਆਦਮੀ ਫਿਰ ਗਿੜਗਿੜਾਉਣ  ਲਗਾ—’ਖੁਦਾ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਲੋ  । ਗੱਡੀ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ । . . .’

ਅਤੇ ਉਹ ਆਦਮੀ ਖਿਡ਼ਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਅੰਦਰ ਪਾਕੇ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਹਲਣ  ਲਈ ਚਿਟਕਨੀ ਟਟੋਲਣ ਲਗਾ ।

‘ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਗ੍ਹਾ , ਬੋਲ ਦਿੱਤਾ , ਉੱਤਰ ਜਾਓ ਗੱਡੀ  ਤੋਂ ।’ ਬਾਬੂ ਚੀਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸੀ ਪਲ ਝੱਪਟ ਕੇ ਦਰਵਾਜਾ ਖੋਹਲ ਦਿੱਤਾ ।

‘ਯਾ ਅੱਲ੍ਹਾ !’ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਅਸਫੁੱਟ  ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੇ । ਦਰਵਾਜਾ ਖੁੱਲਣ ਤੇ  ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੇ ਇੱਤਮੀਨਾਨ ਦੀ ਸਾਹ ਲਈ ਹੋਵੇ  ।

ਅਤੇ ਉਸੀ ਵਕਤ ਮੈਂ ਬਾਬੂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਛੜੀ ਚਮਕਦੀ ਵੇਖੀ । ਇੱਕ ਹੀ ਭਰਪੂਰ ਵਾਰ ਬਾਬੂ ਨੇ ਉਸ ਮੁਸਾਫਿਰ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਮੈਂ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਡਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੇਰੀਆਂ  ਲੱਤਾਂ ਕੰਬ ਗਈਆਂ । ਮੈਨੂੰ ਲਗਾ , ਜਿਵੇਂ ਛੜੀ ਦੇ ਵਾਰ ਦਾ ਉਸ ਆਦਮੀ ਤੇ  ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ । ਉਸਦੇ ਦੋਨਾਂ ਹੱਥ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਡੰਡੇ  ਨੂੰ ਪਾਏ  ਹੋਏ ਸਨ । ਮੋਢਿਆਂ  ਤੋਂ ਲਮਕਦੀ ਗਠੜੀ  ਖਿਸਕ ਕੇ  ਉਸਦੀ ਕੂਹਣੀ ਤੇ ਆ ਗਈ ਸੀ ।

ਉਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ  ਲਹੂ ਦੀ ਦੋ – ਤਿੰਨ ਧਾਰਾਂ ਇਕੱਠੇ ਫੁੱਟ ਪਈਆਂ । ਮੈਨੂੰ ਉਸਦੇ ਖੁੱਲੇ ਬੁਲ੍ਹ ਅਤੇ ਚਮਕਦੇ ਦੰਦ ਨਜ਼ਰ  ਆਏ । ਉਹ ਦੋ – ਇੱਕ ਵਾਰ ਯਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ! ਬੁਦਬੁਦਾਇਆ , ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਪੈਰ ਲੜਖ਼ੜਾ ਗਏ । ਉਸਦੀਆਂ  ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਬਾਬੂ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ , ਅਧਮੀਟੀਆਂ – ਜਿਹੀਆਂ  ਅੱਖਾਂ , ਜੋ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸੁੰਗੜਦੀਆਂ  ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ , ਮੰਨ ਲਉ ਉਸਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀਆਂ  ਹੋਣ ਕਿ ਉਹ ਕੌਣ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਸ ਝਗੜੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਨੇਰਾ  ਕੁੱਝ ਹੋਰ  ਛਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਬੁਲ੍ਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ  ਫੜਫੜਾਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਫੇਦ ਦੰਦ  ਫਿਰ ਚਮਕ ਉੱਠੇ । ਮੈਨੂੰ ਲਗਾ , ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਮੁਸਕਰਾਇਆ ਹੈ , ਪਰ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਖੈਹ  ਦੇ  ਕਾਰਨ ਬੁੱਲਾਂ ਤੇ  ਜੋਰ ਪੈਣ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ।

ਹੇਠਾਂ ਪਟਰੀ ਦੇ ਨਾਲ – ਨਾਲ ਭੱਜਦੀ ਔਰਤ ਬੜਬੜਾਈ ਅਤੇ ਕੋਸੇ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਸਮਝ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਗਠੜੀ   ਕਾਰਨ ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਗੱਡੀ ਤੇ  ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਚੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ , ਕਿ ਉਸਦਾ ਪੈਰ ਜਮ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਗੱਡੀ ਦੇ ਨਾਲ – ਨਾਲ ਭੱਜਦੀ ਹੋਈ , ਆਪਣੀ ਦੋ ਗਠੜੀਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਪੈਰ ਫੜ – ਫੜਕੇ ਸੀੜੀ ਤੇ  ਟਿਕਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ।

ਉਦੋਂ ਅਚਾਨਕ ਡੰਡੇ  ਤੋਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਹੱਥ ਛੁੱਟ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹ ਕਟੇ ਦਰਖਤ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਡਿਗਿਆ । ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹੀ ਔਰਤ ਨੇ ਭੱਜਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ , ਮੰਨ ਲਉ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਸਫਰ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ।

ਬਾਬੂ ਅਜੇ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਜ਼ਦੀਕ , ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਖੁੱਲੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿੱਚ ਬੁੱਤ – ਦਾ – ਬੁੱਤ ਬਣਿਆ ਖਡ਼ਾ ਸੀ , ਲੋਹੇ ਦੀ ਛੜ ਅਜੇ  ਵੀ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਸੀ । ਮੈਨੂੰ ਲਗਾ , ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਛੜੀ ਨੂੰ ਸੁੱਟ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੂੰ ਸੁੱਟ ਨਹੀਂ ਪਾ ਰਿਹਾ , ਉਸਦਾ ਹੱਥ ਜਿਵੇਂ ਉਠ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੇਰੀ ਸਾਹ ਅਜੇ  ਵੀ ਫੁੱਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ  ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਖਿਡ਼ਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਟ ਕੇ  ਬੈਠਾ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਫਿਰ ਉਹ ਆਦਮੀ ਖੜੇ – ਖੜੇ ਹਿੱਲਿਆ । ਕਿਸੇ ਅਗਿਆਤ ਪ੍ਰੇਰਣਾਵਸ਼ ਉਹ ਇੱਕ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਆਇਆ ਅਤੇ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਪਿੱਛੇ ਦੇ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲਗਾ । ਗੱਡੀ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ । ਦੂਰ , ਪਟਰੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਹਨੇਰਾ ਪੁੰਜ – ਜਿਹਾ ਨਜ਼ਰ  ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

ਬਾਬੂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਹਰਕਤ ਵਿੱਚ ਆਇਆ । ਇੱਕ ਝਟਕੇ ਨਾਲ  ਉਸਨੇ ਛੜੀ ਨੂੰ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ । ਫਿਰ ਘੁੰਮਕੇ ਡਿੱਬੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੱਜੇ – ਖੱਬੇ ਦੇਖਣ ਲਗਾ । ਸਾਰੇ ਮੁਸਾਫਿਰ ਸੋਏ ਪਏ ਸਨ । ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਉਸਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਉੱਠੀ ।

ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉਹ ਖਡ਼ਾ ਡੋਲਦਾ ਰਿਹਾ , ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਘੁੰਮਕੇ ਦਰਵਾਜਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਉਸਨੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ  ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ , ਆਪਣੇ ਦੋਨਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ , ਫਿਰ ਇੱਕ – ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋਨਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਨੱਕ ਦੇ ਕੋਲ ਲੈ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁੰਘਿਆ , ਮੰਨ ਲਉ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ  ਕਿ ਉਸਦੇ ਹੱਥਾਂ ਤੋਂ ਖੂਨ ਦੀ ਬਦਬੂ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ  । ਫਿਰ ਉਹ ਦਬੇ ਪੈਰ ਚੱਲਦਾ ਹੋਇਆ ਆਇਆ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਬਗਲਵਾਲੀ ਸੀਟ ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ।

ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਮਟਕ ਚਾਨਣਾ ਹੋਣ  ਲਗਾ , ਦਿਨ ਖੁੱਲਣ ਲਗਾ । ਸਾਫ਼ – ਸੁਥਰੀ – ਜਿਹੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ  ਫੈਲਣ ਲੱਗੀ । ਕਿਸੇ ਨੇ ਸੰਗਲੀ ਖਿੱਚਕੇ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਖਡ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ , ਛੜੀ ਖਾਕੇ ਡਿੱਗੀ ਉਸਦੀ ਦੇਹ ਮੀਲਾਂ ਪਿੱਛੇ ਛੁੱਟ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਸਾਹਮਣੇ ਕਣਕ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਤੋਂ ਹੱਲਕੀਆਂ – ਹੱਲਕੀਆਂ  ਲਹਰੀਆਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗੀਆਂ ਸਨ ।

ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਸ਼ਰੀਰ ਖੁਰਕਦੇ ਉਠ ਬੈਠੇ । ਮੇਰੀ ਬਗਲ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਬਾਬੂ ਦੋਨੋਂ  ਹੱਥ ਸਿਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖੀਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵੇਖੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਰਾਤੋ ਰਾਤ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਦਾੜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ – ਛੋਟੇ ਬਾਲ ਉਗ ਆਏ ਸਨ । ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠਾ ਵੇਖਕੇ ਸਰਦਾਰ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ  ਲਗਾ—’ ਬੜੇ ਹਿੰਮਤ ਹੌਸਲਾ ਵਾਲੇ ਹੋ ਬਾਬੂ , ਦੁਬਲੇ – ਪਤਲੇ ਹੋ , ਪਰ ਵੱਡੇ ਗੁਰਦੇ ਵਾਲੇ ਹੋ । ਬੜੀ ਹਿੰਮਤ ਵਿਖਾਈ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਹੀ ਉਹ ਪਠਾਣ  ਡਿੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਗਏ । ਇੱਥੇ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਤਾਂ ਇੱਕ – ਨਾ – ਇੱਕ ਦੀ ਖੋਪੜੀ ਤੁਸੀਂ ਜਰੂਰ ਦੁਰੁਸਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ . . . ਅਤੇ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਹੱਸਣ ਲੱਗੇ ।

ਬਾਬੂ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਰਾਉਣੀ ਜਿਹੀ  ਮੁਸਕਾਨ ਮੁਸਕਰਾਇਆ , ਅਤੇ ਦੇਰ ਤੱਕ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਵੱਲ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ।

( ਹਿੰਦੀ ਕਹਾਣੀ )