Author Archive

ਦੇਵ ਆਰਟਿਸਟ ਦੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ

February 11, 2023
  1. ਕਾਰ ਸੇਵਾ

ਆਉ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮੱਥਿਆਂ ਦੀ

ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਕਰੀਏ

ਬੜੀ ਗਾੜ੍ਹੀ ਗਾਰ

ਜੰਮ ਗਈ ਏ

ਸੋਚਾਂ ਤੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅੰਦਰ,

ਗੰਧਲੇ ਮੱਥਿਆਂ ਅੰਦਰ

ਚਿੱਬ ਖੜਿੱਬੀਆਂ ਇੱਲਤਾਂ

ਸਾਜ਼ਸ਼ੀ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ

ਮਸਤਕ ਝਿਲ-ਮਿਲ ਕਰਦੇ ਸਰੋਵਰ ਨਹੀਂ ਰਹੇ

ਹਿੰਸਾ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਤਹਿਖਾਨੇ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਨੇ

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਦਾ ਲਈ

ਭਟਕਦੀਆਂ ਪੌਣਾਂ ਬਣ ਜਾਈਏ

ਆਉ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਮੱਥਿਆਂ ਦੀ

ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਕਰੀਏ

~~~~~~~~

2.

ਅੰਨ੍ਹੇ ਹਨ੍ਹੇਰਿਆਂ ਅੰਦਰ

ਸਭ ਕੁਝ ਹਾਰ ਗਿਆ ਹਾਂ ਮੈਂ

ਦੇਸ਼ : ਸ਼ਬਦ : ਘਰ

ਅਜੇ ਬਾਕੀ ਹੈ ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ

ਸਫ਼ਰ

ਸੁਪਨਾ

ਚਿੱਟਾ ਖੰਭ

ਸਭ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਨੇ

ਕੁਝ ਇਸਪਾਤੀ ਪਰਾਂ ‘ਤੇ ਬੈਠਕੇ

ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਾਹਾਂ ਦੇ ਸਰੋਵਰਾਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵੱਲ ਨੂੰ

ਮਾਤਮੀ ਗੂੰਜਾ ‘ਚ ਘਿਰਿਆ ਘੁਸਮੁਸੇ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਅੰਦਰ

ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾਂ ਜੋ ਯਾਦਾਂ ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਰਾਖ ਹੋਏ

ਹੇਰਵੇ ਦੇ ਹਨ੍ਹੇਰਿਆਂ ‘ਚ

ਟੁੱਟੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀਆਂ

ਰੰਗ ਬਰੰਗੀਆਂ ਕੰਕਰਾਂ

ਹੰਝੂ ਲਿੱਪੀਆਂ

ਖੋਦ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਗੁਲਾਬ ਦੀ ਕਬਰ

ਦਿਲ ਪਰ ਅਜੇ ਰਜ਼ਾਮੰਦ ਨਹੀਂ ਗੁਲਾਬ ਦਾ ਤਾਬੂਤ ਬਨਣ ਲਈ

ਸਭ ਕੁਝ ਹਾਰ ਗਿਆ ਹਾਂ ਮੈਂ

ਪਰ ਬਾਕੀ ਹੈ ਮੇਰੇ ਕੋਲ

ਕਵਿਤਾ

ਇਕੱਲ

ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹਨ੍ਹੇਰਿਆਂ ਅੰਦਰ

ਕੱਲ੍ਹ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਜਾਦੂਗਰੀ….

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

3.

ਅਰਦਾਸ ਉਦਾਸ ਹੈ

ਅਰਦਾਸ ਉਦਾਸ ਹੈ

ਆਰਤੀ ਲਾਪਤਾ

“ਦੋਸਤ” ਇਕ ਵਾਰ ਤੂੰ ਗਜ਼ਨਵੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ

ਪੰਜਾਂ-ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ

ਕਿਵੇਂ ਇਕ-ਸੁਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ

ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਜ਼ਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਤ

ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਉਸਨੂੰ

ਆਪਣੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ

ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਹੀ ਸਰਦਲਾਂ ਅੰਦਰ

ਉਜੜੇ ਹੋਏ ਬੇਘਰੇ

ਭੈਅ ਬਣ ਗਏ ਹਾਂ

ਧੁਰ ਅੰਦਰੋਂ ਟੁੱਟ ਰਹੇ ਹਾਂ

ਕਿਸ਼ਤ ਕਿਸ਼ਤ

ਪੰਜਾਬ ਅੱਜ ਤੂੰ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਹਮਲਾਵਰ

ਆਪਣੇ ਹੀ ਘਰ ਦੀਆਂ ਨੀਂਹਾਂ ਤੇ ਇੱਟਾਂ ਪੁੱਟਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਨੇ

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ” ਹਾਲਤ ” ਵਿਚ

“ਆਪਾਂ” ਕਿਥੇ ਜਾਵਾਂਗੇ

ਅਸੀਂ ਜੋ ਹਲਕਾਏ ਹੋਏ

ਹੋ ਨਿਬੜੇ ਹਾਂ

ਕਿੰਨੀ “ਦੂਰ” ਚਲੇ ਗਏ ਹਾਂ

ਅਰਦਾਸ ਤੋਂ

~~~~~~~~~~

4.

ਨਵਾਂ ਸਾਲ

ਧੁੱਪ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ

ਜਾਗਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਤੇ ਇੰਦਰਧਨੁਸ਼ੀ ਖੰਭਾਂ ਦੀ ਇਬਾਰਤ

ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਦੀ ਪਰਵਾਜ਼…

ਸਾਡੀ ਉਸ ”ਆਦਤ” ਨੂੰ ਤੋੜ ਦੇਵੇ ਜੋ ਅਸੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ

ਰਵਾਇਤੀ ਫਿਕਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਘਸਮੈਲੀਆਂ ਮੁਬਾਰਕਾਂ ਨਾਲ…

ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ

ਜਮਾਂ ਹੋ ਗਈ ਜ਼ਹਿਰ ਪੀ ਲਵੇ…

ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ

ਦੁਚਿਤੀ, ਬਦਸ਼ਗਨੀ ਦੀਆਂ ਛਿਲਤਰਾਂ

ਸਾਡੀ ਡਰੀ ਹੋਈ ਨੀਂਦ ‘ਚੋਂ ਪੂੰਝ ਦੇਵੇ…

ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ

ਸਾਡੇ ਹਾੜ ਬੋਲਦੇ ਪਿੰਡਿਆਂ ਅੰਦਰ

ਸੱਜਰੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਜਸ਼ਨ ਜਗਾਵੇ

ਤਰੇਹ ਨਾਲ ਗੁੱਛਾ-ਮੁੱਛਾ ਸਾਡੇ ਬੱਚੇ

ਆਪਣੀਆਂ ਕੋਸੀਆਂ-ਕੋਸੀਆਂ

ਤੋਤਲੀਆਂ ਮੁਸਕਾਣਾਂ ਨਾਲ

ਸਾਡੇ ”ਬੰਦ ਬੂਹੇ” ਖੋਲ੍ਹ ਦੇਣ…

ਨਵੇਂ ਸਾਲ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ

ਸਾਨੂੰ ਭੀੜ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਚਾਵੇ

ਹੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਨਕਾਸ਼ੀ

ਰੁਸੇ ਹੋਇਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ”ਪੁਲ” ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਉਸਾਰੇ…

ਨਵਾਂ ਸਾਲ ਸਾਡੀ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ

ਹਲ਼ਕਾਈਆਂ ਦੁਰਸੀਸਾਂ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ-ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਰੱਖੇ

ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ

ਸਾਲਮ-ਸਬੂਤਾ ”ਖੜ੍ਹਨ” ਦਾ ਇਲਮ ਸਿਖਾਵੇ

ਤੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਸਾਡੇ ਪੈਰ

ਧੁੱਪ ਦੀ ਅਸੀਸ ਨਾਲ ਭਿੱਜਦੇ ਰਹਿਣ…!!

(ਨਾਗਮਣੀ, ਫਰਵਰੀ 1989, ਅੰਕ – 273)

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

5.

ਤੇਰੇ ਤੇ ਮੇਰੇ ਵਿਚਕਾਰ

ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਮੇਰੇ ਤੇ ਤੇਰੇ ਵਿਚਕਾਰ

ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ

ਖਾਮੋਸ਼ੀਆਂ

ਖੂਬਸੂਰਤ

ਤੇ ਹੁਣ ਬੁਣ ਰਹੇ ਹਾਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ : ਸਾਜ਼ਸ਼ਾਂ

ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ ਤੋਹਮਤਾਂ ਤੇ ਜ਼ਰਬਾਂ

ਮੈਂ ਮੈਂ ਤੂੰ ਤੂੰ ਦੀਆਂ,

ਤੂੰ ਵਾਰਤਕ ‘ਚ ਬਦਲ ਚੁੱਕੀਂ ਏਂ

ਮੈਂ ਵਰਜਿਤ ਫਲ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰ ਅੰਦਰ,

ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਰਹੇ ਨੇ ਸ਼ਿਕਵੇ

ਜ਼ਿੱਲਤ ਬਣ ਕੇ ਜਿਲਦ ਅੰਦਰ,

ਕਿੰਨੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਅਸੀਂ

ਅੱਜ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਦੀ ਗੱਲ,

ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਹਾਂ : ਜਾਗਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਭਰਮ ਪਹਿਨ ਕੇ

ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਇਸ ਜ਼ਿੱਲਤ ਨੂੰ

ਨਾ ਕੋਈ ਕਬਰ ਪੜ੍ਹੇਗੀ

ਨਾ ਹੀ ਸੁਨਹਿਰੀ ਜਿਲਦ ਦੀ

ਚੁੱਪ

“ਧੁੱਪ” ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਭਰਮ ਨਾਲ ਪਲਦੇ ਤੇ ਪਾਲਦੇ ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ

ਸਿਆਲ ਦੀ ਦੁਪਹਿਰ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ

ਕਦੋਂ ਦੇ ਸੰਧਿਆ ਕਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ

~~~~~~~~~~~~

6.

ਮੈਂ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਸੰਨ੍ਹ ਲਾਉਣ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ

ਨੀਲੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ

ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੋਰ ਤੋਂ ਚੁਰਾ ਲੈਣ ਦੀ

ਮਨਹੂਸ ਹਰਕਤ ਕੀਤੀ ਹੈ…

ਮੈਂ ਅਰਥਾਂ ਦੇ ਰੌਲਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਕ ਚੁੱਕਾਂ ਹਾਂ

ਅਰਥ ਆਪਣੀ ‘ਹਉਂ ‘ ਲਈ

ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਖਰੋਚੀ ਜਾ ਰਹੇ ਨੇਂ

ਸ਼ਬਦ ਮੇਰੇ ਲਈ

ਨੀਲੀ ਖਮੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਤੱਕਣ ਦਾ ਰਹੱਸ ਹੈ

ਸਾਡੇ ਸਮੇਂ ਟੀਰ ਵਾਲੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਹੈ

ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਇਸ਼ਕ- ਸੰਧੀ

ਆਪਣੀ ‘ਮਾਸੂਮੀਅਤ ‘ ਦਾ ਵਲੀ ਹੋਣਾ ਹੈ

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

7.

ਉਹ ਪੂਰਾ ‘ਸੰਸਾਰ’

ਫੁੱਲ, ਅਕਾਸ਼ ਤੇ

ਦਸਤਕ

ਚੁੱਪ ਵਾਂਗ ਆਈ ਉਹ

ਹਵਾ ਬਣ

ਵਾਹੋ ਦਾਹੀ

ਪਰਤ ਦਰ ਪਰਤ ਉਤਰ ਗਈ

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ

ਮੇਰੀਆਂ ਤਲੀਆਂ ‘ਤੇ

ਦੋ ਨੀਲੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੀਜ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ

ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ

ਐਨਕ ਜ਼ਰਾ ਕੁ ਪਰੇ ਹਟਾ ਦੇ

ਮੈਂ ‘ਸਮੁੰਦਰ’ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹਾਂ।

ਹੁਣ ਮੈਂ

ਕਦੋਂ ਦਾ

‘ਸ਼ਾਂਤ’ ਹਾਂ…!!!

~~~~~~~~~~~

8. ਸਵੇਰ / ਸ਼ਾਮ

ਸਵੇਰ ਇੱਕਲੀ

ਸ਼ਾਮ ਉਦਾਸ

ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ

ਕੀ ਨੇੜੇ ਕੀ ਦੂਰ

ਆਪਣੇ ਹੀ ਦਰ ਅੰਦਰ

ਆਪਣਾ ਪਰਵਾਸ

ਸੈਆਂ ਵਾਵਰੋਲੇ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗੀ

ਏਧਰ ਉਧਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ

ਤੂੰ ਇਕ ਇੱਕਲਾ ਰਾਹੀ

ਸਦਾ ਦੁਚਿੱਤੀ ਮਚਦੀ ਰਹਿੰਦੀ

ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਪੁਲ ਦੇ ਪਾਰ ?

ਹੋਵੇਗੀ ਪੁਲ ਦੇ ਪਾਰ

ਫਿਰ ਨਵੇਂ ਭਰਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤ

ਪੈਰਾਂ ‘ਚ ਜਗਾ ਕੇ ਦੀਵੇ

“ਕਿਥੇ” ਜਾਏਂਗਾ ?

ਪੈਰ ਖੜ੍ਹੇ ਨੇ ਜਿਥੇ ਤੇਰੇ

ਕੀ ਇਹ ਹੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ

ਉਹ ਮੁਕਾਮ

ਚਿਰਾਂ ਤੋਂ ਜਿਸਦੀ ਤੈਨੂੰ

ਤਲਾਸ਼

ਇੰਦਰ – ਜਾਲੀ ਪੰਧ

ਕੱਚ ਦੀ ਕੱਚੀ ਕੰਧ

ਸਵੇਰ ਇੱਕਲੀ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਉਦਾਸ

ਉਡਦੇ ਖੰਭਾਂ ਦਾ ਮਿਟਦਾ

ਇਤਿਹਾਸ

ਅਵਾਜ਼ਾਂ (ਕਹਾਣੀ) – ਐਲਿਸ ਮੁਨਰੋ

August 1, 2020

ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵੱਡੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਮਹਿਫਲਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੇ ਫ਼ਾਰਮ ਹਾਊਸ ਉੱਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਹਾਲ ਕਮਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ। ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬੁੱਢੇ ਬੈਠ ਕੇ ਨਾਚ ਵੇਖਦੇ। ਕੋਈ ਜਣਾ ਪਿਆਨੋ ਵਜਾਉਂਦਾ … ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਪਿਆਨੋ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਹਿਫ਼ਲ ਸਜਦੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਕੂਲ ਵਾਲਾ ਪਿਆਨੋ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ। ਕੋਈ ਜਣਾ ਇੱਕ ਵਾਇਲਨ ਲੈ ਆਉਂਦਾ। ਵਰਗ ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਅੱਡ ਅੱਡ ਪੈਟਰਨ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੈਰ ਚੁੱਕਣ ਦੇ ਵੀ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਐਲਾਨ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਬੰਦਾ (ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਮਰਦ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ) ਆਪਣੀ ਬੁਲੰਦ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਕਾਹਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕਰਦਾ। ਅਜਿਹੇ ਐਲਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਜੇਕਰ ਨਾਚ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਚ ਨਾ ਜਾਣਦੇ ਹੁੰਦੇ। ਉੱਥੇ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਰਗ ਨਾਚ ਕਿਵੇਂ ਨੱਚਣਾ ਸੀ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਸ ਜਾਂ ਬਾਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਹੀ ਸਿਖ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਮੇਰੀ ਮਾਂ, ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਸ਼ਾਦੀਸ਼ੁਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਸਨ ਐਪਰ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਨਾਚ ਪਸੰਦ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਵੀ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਦਿਹਾਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਅਸਲੀ ਫ਼ਾਰਮ ਹਾਊਸ ਉੱਤੇ ਰਹਿ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਨਾਚ ਦਾ ਅਜੇ ਵੀ ਰਿਵਾਜ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਜੋੜਿਆਂ ਦਾ ਰਾਊਂਡ ਨਾਚ ਵੀ ਪਸੰਦ ਕਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਨੁਹਾਰ ਹੁਣ ਖ਼ਾਸੀ ਬਦਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦਰਪੇਸ਼ ਸੀ ਸਗੋਂ ਅਸੀਂ ਸਭ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਾਂ। ਸਾਡਾ ਟੱਬਰ ਕਸਬੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਤਾਂ ਸੀ ਪਰ ਅਸੀਂ, ਹਕੀਕੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ, ਦਿਹਾਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਸਾਂ।

ਮੇਰਾ ਬਾਪ, ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦੇ ਮੁਕ਼ਾਬਲੇ ਕਿਤੇ ਬਿਹਤਰ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਉਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਲੈਂਦਾ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਅਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਇੱਕ ਦਿਹਾਤੀ ਫ਼ਾਰਮ ਉੱਤੇ ਪਲੀ ਵੱਡੀ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਸਕੂਲ ਦੀ ਮਾਸਟਰਨੀ ਬਣ ਗਈ, ਐਪਰ ਇਸ ਪੇਸ਼ੇ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਖਾਸ ਮੁਕਾਮ ਨਹੀਂ ਦਵਾਇਆ ਜਿਸਦੀ ਉਹ ਇੱਛਕ ਸੀ ਜਾਂ ਜਿਸਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਦੋਸਤ ਬਣ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਇੱਕ ਗ਼ਲਤ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਰਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਪੈਸੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਈਚਰੇ ਖੇਡ ਸਕਦੀ ਸੀ ਪਰ ਬ੍ਰਿਜ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੀ ਸਿਗਰਟ ਪੀਂਦੀ ਔਰਤ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੀ ਧੱਕੜ ਅਤੇ ਗਰਾਮਰ ਦਾ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਲਫ਼ਜ਼, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਤੱਤਪਰ’ ਅਤੇ ‘ਸੱਚਮੁੱਚ’ ਆਦਿ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਆਮ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ, ਉਹ ਇਵੇਂ ਲੱਗਦੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਅਨੋਖੇ ਟੱਬਰ ਵਿੱਚ ਪਲੀ ਵੱਡੀ ਹੋਵੇ ਜਿੱਥੇ ਅਜਿਹੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਗੱਲਬਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਐਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਮਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਮੇ, ਆਪਣੇ ਫ਼ਾਰਮਾਂ ਉੱਤੇ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਦੇ ਜਿਵੇਂ ਦੂਜੇ ਆਮ ਲੋਕ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਪਸੰਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਮੇਰਾ ਕਹਿਣ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣ ਜਿਵੇਂ ਕ‌ਿ ਉਹ ਸਨ। ਉਸਨੂੰ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੂਜੀ ਔਰਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਕੇ ਲਿਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕੋਈ ਵਸੀਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨੇ ਪੈਂਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਉਸਨੂੰ ਉਲਝਾਈ ਰੱਖਦੇ। ਉਸਨੂੰ ਇੰਨਾ ਵਕਤ ਕਦੇ ਨਾ ਮਿਲਦਾ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇ ਸਕੇ ਜਿਵੇਂ, ਉਹ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਮਾਯੂਸ ਹੋ ਸਕੇ ਕਿ ਮੈਂ ਸਹੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਟਾਊਨ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋਸਤ ਘਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਂਦੀ। ਜਾਂ ਇਹ ਕਿ ਮੈਂ ਸੰਡੇ ਸਕੂਲ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਉਚਾਰਨ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਕਤਰਾਉਂਦੀ ਸੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਲੋਹੜੇ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸੀ। ਜਾਂ ਇਹ ਕਿ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਸਮੇਂ ਮੇਰੇ ਵਾਲ ਉਲਝੇ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਖਿੱਚ ਖਿੱਚ ਕੇ ਬਿਗਾੜਿਆ ਹੋਵੇ – ਅਜਿਹਾ ਸਭ ਉਦੋਂ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਅਜੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਉਲਝਾ ਲੈਂਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਾਲ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਗੁੰਦੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹ ਮੇਰੇ ਗੁੰਦਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਵਚਿੱਤਰ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭੁੱਲ ਜਾਣਾ ਸਿੱਖ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ੇਖ਼ੀਖ਼ੋਰ ਕੰਮ ਕਦੇ ਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ।

ਫਿਰ ਵੀ, ਮੈਂ ਹਰ ਵਕਤ ਡੁਸਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਝਗੜੇ ਕਰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ, ਜਦੋਂ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਸ਼ੌਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਚੰਗੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਕੇ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਵਾਂ।

ਨਾਚ ਦੀ ਇੱਕ ਮਹਿਫ਼ਲ, ਸਾਡੀ ਗਲੀ ਦੇ ਨਫ਼ੀਸ ਪਰ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਨਾ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਵੱਡਾ ਘਰ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਸਿਵਾਏ ਇਸ ਦੇ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਟੱਬਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਫ਼ਾਊਂਡਰੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਮਰ ਪੱਖੋਂ ਮੇਰੇ ਦਾਦੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸੀ। ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਬੰਦੇ ਫ਼ਾਊਂਡਰੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਹੁੰਦੀ, ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪੈਸੇ ਵੀ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ, ਜਦੋਂ ਉਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰਹਿ ਜਾਣਗੇ। ਮੈਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਚਲਿਆ ਕਿ ਮਹਾਂ-ਮੰਦਵਾੜੇ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲੋਕ ਬੁਢੇਪੇ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰਨਾ ਆਪਣੀ ਹੱਤਕ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਨ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਹੱਤਕ ਦਾ ਸਬੱਬ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੈਨਸ਼ਨ ਲੈਂਦੇ ਹੋਣ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਮਾਲੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ। ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਜ਼ੇਹਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸਵਾਲ ਉਠਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਉੱਠੇ ਸਨ।

ਕੀ ਇਸ ਘਰ ਦੇ ਬਾਸ਼ਿੰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਚ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਮਾਤਰ ਇੱਕ ਮਹਿਫ਼ਲ ਸਜਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਸੀ? ਜਾਂ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਇਵਜ ਵਿੱਚ ਪੈਸਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ? ਮੁਮਕਿਨ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਲੀ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਰਪੇਸ਼ ਹੋਣ, ਭਾਵੇਂ ਘਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਬਿਲ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣ। ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਬਹੁਤ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕ‌ਿ ਲੋਕ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਗਲੇ ਦੇ ਗ਼ਦੂਦ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਕੱਢੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੀਖਣ ਬ੍ਰੋਂਕਾਈਟਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਵਾਹਵਾ ਖ਼ਰਚਾ ਹੁੰਦਾ।

ਇੱਕ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦੀ, ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਕਿਉਂ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਈ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਕਿਉਂ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਂਦਾ। ਐਪਰ ਇਹ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਬੁਝਾਰਤ ਨਹੀਂ। ਸੰਭਵ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਨਾਚ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੀ। ਇਹ ਵੀ ਵਜ੍ਹਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ ਕਿ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦਾ ਮਸਲਾ ਵੀ ਅਹਿਮ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਫ਼ਰਜ਼ ਨਿਭਾ ਸਕਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਨੇ ਕਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਕਿਸੇ ਬੇਬੀ ਸਿਟਰ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਬੀ ਸਿਟਰ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਵੀ ਸੀ। ਹਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਨੌਕਰੀ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਉਦੋਂ ਵਕਤ ਬਦਲ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਨਾਚ-ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸੀ ਕਿ ਨਾਚ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਿਹਾਤੀ ਮਹਿਫ਼ਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਵਰਗ-ਨਾਚ ਦੌਰਾਨ ਉਵੇਂ ਭੜਕੀਲੇ ਕੱਪੜੇ ਨਹੀਂ ਪਾਓਂਦੇ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਬਾਅਦ ਨੂੰ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਉੱਤੇ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲੱਗੇ ਸੀ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਵਧੀਆ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦਾ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਦੇ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਲੋਕ ਫੂੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਸਜੇ ਅਤੇ ਗੁਲੂਬੰਦ ਵਾਲੇ ਦਿਹਾਤੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਉੱਥੇ ਆ ਜਾਂਦੇ। ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਦੂਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੱਤਕ ਸਮਝਦੇ। ਮੈਂ ਉਹ ਲਿਬਾਸ ਪਹਿਨ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਜੋ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ, ਨਰਮ ਨਰਮ ਉੱਨ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਸਕਰਟ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ ਟੌਪ ਪੀਲੀ ਸੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਗੁਲਾਬੀ ਰੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਦਿਲ ਐਨ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਟਾਂਕਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਖੱਬੀ ਛਾਤੀ ਨੇ ਉੱਭਰਨਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗਿੱਲਾ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਹਿਆ ਗੁੰਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਉਹ ਲੰਬੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਮੀਢੀਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਜਾਂਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਛੁਟਕਾਰਾ ਹਾਸਲ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੀਢੀਆਂ ਉੱਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਕਿ ਡਾਂਸ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹੋਣੀਆਂ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਉੱਥੇ ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਖ਼ੁਸ਼ਕ਼ਿਸਮਤ ਵੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ … ਮੈਂ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣਾ ਠੀਕ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਜਾਂ ਇਹ ਵਜ੍ਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਉੱਥੇ ਸਕੂਲ ਵਲੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਹੋਣਾ, ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਜ਼ਾਕ ਉੜਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਰਦੀ ਸੀ।

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਕੱਪੜੇ ਘਰ ਦੇ ਸਿਲੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕੱਪੜੇ ਸੀ। ਇਹ ਗਿਰਜਾ ਘਰ ਜਾਣ ਲਈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਸੀ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੜੋਏ ਦੇ ਮੌਕੇ ਮੁਤਾਬਕ ਬਹੁਤ ਭੜਕੀਲੇ ਸੀ। ਇਹ ਘੱਟ ਹੀ ਕਦੇ ਪਹਿਨੇ ਗਏ ਸੀ। ਝੱਗਾ ਕਾਲ਼ੀ ਮਲਮਲ ਦਾ ਬਣਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਕੂਹਣੀਆਂ ਤੱਕ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਧੌਣ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ਝੱਗੇ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਸੀਨੇ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਸੁਨਹਿਰੇ, ਚਾਂਦੀਰੰਗੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਮੋਤੀ ਜੜੇ ਹੋਏ ਸਨ ਜੋ ਉਸਦੇ ਹਿੱਲਣ ਜੁੱਲਣ ਸਮੇਂ ਚਮਕਦੇ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਹ ਵੀ ਲੈਂਦੀ ਤਾਂ ਇਹ ਜਗਮਗਾ ਉਠਦੇ। ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵਾਲ਼ ਗੁੰਦੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਜੋ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਾਲ਼ੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੂਈਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਿਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਤਾਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਸ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨਾ ਹੁੰਦੀ, ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਇੰਨੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਲੱਗਦੀ ਕਿ ਮੈਂ ਗਦਗਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਲਗਣੀ ਸੀ। ਪਰ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਅਜਨਬੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਵਧੀਆ ਲਿਬਾਸ ਦੂਜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਲਿਬਾਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਿਉਂਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨੇ ਹੋਏ ਸੀ।

ਦੂਜੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ, ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਰੁਕੀਆਂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ ਸਜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੇ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ। ਉੱਥੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੱਟੇ ਮਿੱਠੇ ਸਮੋਸੇ, ਬਿਸਕੁਟ, ਪਾਈਆਂ ਅਤੇ ਕੇਕ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਹ ਫੈਂਸੀ ਚੀਜ਼, ਜੋ ਉਹ ਬਣਾ ਕੇ ਨਾਲ ਲਿਆਈ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਰੱਖੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟਿਕਾ ਕੇ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਸੁਹਣੀ ਲੱਗੇ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਆਏ।

ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਯਕੀਨ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਸੀ… ਮੂੰਹ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਆਏ? ਖੈਰ, ਉਸਨੇ ਜੋ ਵੀ ਕਿਹਾ, ਉਹ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਚਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਾਸ਼ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਉੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਜੋ ਮੌਕੇ ਅਨੁਸਾਰ ਐਨ ਸਹੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਗਰਾਮਰ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਹੀ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੰਜ ਕਰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਬਾਹਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਘੱਟ ਹੀ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਤਚੀਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ… ਛੇਤੀ ਹੀ ਗੱਲ ਦੀ ਤਹਿ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕੋਈ ਵੀ ਖ਼ਾਸ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਉਸ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਹਰ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਫ਼ਿਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਵੇਂ ਗੂੰਜਦੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਸਭ ਦਾ ਧਿਆਨ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ।

ਅਤੇ ਉਦੋਂ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੁੱਝ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਭਰੇ ਠਹਾਕੇ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ। ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗੱਲਾਂ ਨਾ ਕਰਦੇ ਵੇਖਕੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੋਟ ਕਿੱਥੇ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸਾਂ। ਪਤਾ ਇਹ ਚਲਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਿਤੇ ਵੀ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਸੀ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਚਾਹੀਏ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਪਰਲੀ ਮੰਜ਼ਲ ਤੇ ਕਿਸੇ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਬਿਸਤਰ ਉੱਤੇ ਵੀ ਰੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜੜੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਉੱਤੇ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਬੱਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਿਵਾਏ ਇੱਕ ਦੇ, ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉੱਪਰ ਜਾਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਛੇ ਉੱਪਰ ਆਉਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੀ।

ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਸੁਭਾਵਿਕ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਨਾਚ-ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਅਦਾਇਗੀ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਪਿੱਛੇ ਇਸ ਲਈ ਰੁਕ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਇਹ ਅਦਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਦੂਜਾ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅਦਾਇਗੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਲੋਕ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਲਿਆਏ ਸਨ? ਅਤੇ ਕੀ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਚਮੁਚ ਇੰਨੀਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਸਨ ਜਿੰਨੀਆਂ ਕ‌ਿ ਮੈਂ ਉਸ ਵਕਤ ਸੋਚਿਆ ਸੀ। ਜਦ ਕਿ ਲੋਕ ਗ਼ਰੀਬ ਵੀ ਸਨ? ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਗ਼ਰੀਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜੰਗ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਜਣੇ, ਜੰਗ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਉਹ ਪੈਸਾ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਸਿਪਾਹੀ ਘਰ ਭੇਜ ਰਹੇ ਸਨ। ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦਸ ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕ‌ਿ ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਸੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਸਨ।

ਪੌੜੀਆਂ ਰਸੋਈ ਵਲੋਂ ਉੱਪਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਵੀ ਚੜ੍ਹਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਇਹ ਇੱਕ ਅੱਡੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇੱਕ ਬਣ ਕੇ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰਿਆਂ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਸੌਣ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੁੱਤੇ ਅਤੇ ਕੋਟ ਉਤਾਰੇ, ਮੈਨੂੰ, ਤੱਦ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜਦੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਮੈਨੂੰ, ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਮਰੇ ਤੋਂ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵੀ ਆ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਓਧਰ ਦੇ ਪਾਸਿਉਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰੀ ਸੀ।

ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪਿਆਨੋ ਦੇ ਸਿਵਾ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਉਠਾ ਲਈ ਗਈ ਸੀ। ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਹਰੇ ਪਰਦੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਮੰਨਦੀ ਸੀ, ਗਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀ ਵਾਲਾ ਮਾਹੌਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਭੱਦਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦੇ ਕੇ ਤੰਗ ਦਾਇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਗ੍ਹਾ ਬਦਲਦੇ ਅਤੇ ਬਾਹਾਂ ਲਹਿਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਨੱਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਜੋ ਅਜੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਚ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਮਕਬੂਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ…ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਲਟ ਹਰਕਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਕਦੇ ਹੱਥ ਫੜਕੇ ਅਤੇ ਕਦੇ ਹੱਥ ਛੱਡਕੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਇੱਕ ਸਲਾਮ ਕਹਿ ਰਹੀ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਮੇਰੇ ਵੱਲ  ਵਗਾਹੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਉਵੇਂ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਗਈ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਸ ਵਕਤ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀ ਜਦੋਂ ਸਕੂਲ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਮੈਥੋਂ ਵੱਡੀ ਸੁਘੜ ਸਿਆਣੀ ਕੁੜੀ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ।

ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਔਰਤ ਵੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਲਿਬਾਸ ਵਿੱਚ ਸਜੀ ਸੀ ਜਿਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਲਿਬਾਸ ਹੇਚ ਸੀ। ਉਹ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੀ ਸੀ… ਉਸ ਦੇ ਵਾਲ ਬੱਗੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਹੇ ਸੰਵਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਘੁੰਗਰਾਲੇ ਲਹਿਰੀਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਚੌੜੀ ਔਰਤ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਕੁੱਲ੍ਹੇ ਚੌੜੇ ਅਤੇ ਮੋਢੇ ਢੈਲੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਸੋਨੇ-ਰੰਗਾ ਸੰਤਰੀ ਟੈਫ਼ਟਾ ਦਾ ਲਿਬਾਸ ਪਹਿਨਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਟੌਪ ਦਾ ਗਲਾ ਖ਼ਾਸਾ ਨੀਵਾਂ ਅਤੇ ਚੌਰਸ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਕਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਕਰਟ ਉਸ ਦੇ ਗੋਡਿਆਂ ਤੱਕ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਛੋਟੀਆਂ ਆਸਤੀਨਾਂ ਘੁੱਟਵੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸੀਆਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਭਾਰੀਆਂ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਉਂਜ ਇਹ ਰੰਗਤ ਵਿੱਚ ਗੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੂਲੀਆਂ ਸਨ।

ਇਹ ਚੌਂਕਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਕਦੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਸੀ ਕਿ ਬੰਦਾ ਬੁੱਢਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇੰਨਾ ਨਫ਼ੀਸ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਭਾਰੀ ਅਤੇ ਸੁਨੱਖਾ, ਪਿੱਤਲ ਵਰਗੀ ਚਮਕ ਅਤੇ ਜਬ੍ਹੇਦਾਰ। ਤੁਸੀਂ ਉਸਨੂੰ ਪਿੱਤਲ ਵਿੱਚੋਂ ਘੜੀ ਬੇਸ਼ਰਮ ਮੂਰਤ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕ‌ਿ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਲਈ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕਲਾਮ ਵਰਤਿਆ ਵੀ ਸੀ। ਕੋਈ, ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਜਾਣਦਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਔਰਤ ਵਿੱਚ, ਸਿਵਾਏ ਉਸ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਟਾਈਲ ਦੇ, ਦਿਖਾਵੇ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦਾ ਮਰਦ ਸਾਊ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ, ਸਗੋਂ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਦੇ ਆਲਮ ਵਿੱਚ, ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਚ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।

ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਮੇਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਹੋਰ ਦੂਰ ਵਾਲੇ ਅਗਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਦਨਾਮ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਅਜਿਹੀ ਯਾਦਾਸ਼ਤ ਦੀ ਥਾਂ ਗਲਪ ਲਿਖ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਵਾਲਾ ਲਿਬਾਸ ਨਾ ਪੁਆਉਂਦੀ ਜੋ ਇੱਕ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ, ਜਿਸਦੀ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਹਾਂ ਅਜਿਹਾ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ, ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਉੱਥੇ ਆਉਣਾ ਜਾਣਾ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਰ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਤਵਾਇਫ਼ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਜ਼ਰੂਰ ਵੇਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਸ ਸੰਤਰੀ ਰੰਗ ਦੇ ਲਿਬਾਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ। ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਤਵਾਇਫ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤਣਾ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੁਰੀ ਔਰਤ ਹੀ ਕਹਿ ਲੈਂਦੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਬੁਰੀਆਂ, ਕੁੱਝ ਖਤਰਨਾਕ, ਕੁੱਝ ਜੋਸ਼ੀਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਬੇ-ਬਾਕ ਗੱਲਾਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਇਹ ਜਾਣੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕੀ ਸੀ। ਜੇਕਰ ਲੋਕ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਵੀ ਨਾ ਕਰਦੀ।

ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਸਨ ਜੋ ਅਲੱਗ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀ ਹੀ ਇੱਕ ਲੱਗਦੀ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਕੁੱਬਾ ਆਦਮੀ ਸੀ ਜੋ ਹਰ ਰੋਜ ਟਾਊਨਹਾਲ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਸਿਵਾ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਔਰਤ ਵੀ ਸੀ ਜੋ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਮ ਔਰਤ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਉੱਚੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ, ਖ਼ੁਦ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡਾਂਟਦੀ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਵਕਤ ਬੀਤਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਪਤਾ ਚੱਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹੀ ਕੁੱਝ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਅਤੇ ਉਹ ਆਦਮੀ ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨੱਚਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿਸਦਾ ਨਾਮ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਪਤਾ ਨਾ ਚੱਲ ਸਕਿਆ, ਕਸਬੇ ਦੇ ਪੂਲਰੂਮ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕੁੜੀਆਂ ਨੇ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੂਲਰੂਮ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਰਹੀਆਂ ਸਾਂ, ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜ਼ਰਾ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਤਾਂ ਵਿਖਾ ਅਤੇ ਮੈਂ ਅੰਦਰ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਉਹੀ ਆਦਮੀ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਹੁਣ ਉਹ ਮੋਟਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੰਜਾ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਵੀ ਮੈਲ਼ੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਿਹਾ ਸੀ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪਣੀਆਂ ਦੋਸਤ ਕੁੜੀਆਂ, ਜੋ ਮੇਰੀਆਂ ਸੱਚੀਆਂ ਦੋਸਤ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆ ਗਈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਾ ਦੱਸਿਆ।

ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਪੂਲਰੂਮ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਨਾਚ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਦਾ ਸਾਰਾ ਨਜ਼ਾਰਾ; ਭਾਰੀ ਪਿਆਨੋ, ਬੰਸਰੀ ਸੰਗੀਤ, ਅਤੇ ਸੰਤਰੀ ਲਿਬਾਸ, ਜੋ ਉਦੋਂ ਮੈਨੂੰ ਬੇਹੂਦਾ ਲੱਗਾ, ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਦਾ ਇਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕੋਟ ਪਹਿਨੇ, ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੇ ਉਤਾਰਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇੱਕਦਮ ਪਰਗਟ ਹੋਣਾ, ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ।

ਉਹ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ ਅਤੇ ਬਜਦੇ ਸੰਗੀਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮੇਰਾ ਨਾਮ ਪੁਕਾਰ  ਰਹੀ ਸੀ ਉਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਇਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ ਸੀ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦੇ ਸਦਕਾ ਹੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸੀ।

ਉਹ ਬੋਲੀ, “ਤੇਰਾ ਕੋਟ ਕਿੱਧਰ ਹੈ?”


“ਉੱਪਰ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ।”

“ਠੀਕ ਹੈ। ਜਾ, ਉਸਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆ।”

ਜੇਕਰ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਉੱਤੇ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਮੇਰਾ ਕੋਟ ਉੱਥੇ ਵੇਖ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਰਸੋਈ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਕੋਟ ਉਤਾਰੇ ਬਿਨਾਂ, ਉਸ ਦੇ ਬਟਨ ਖੋਲ੍ਹੇ ਬਿਨਾਂ ਉਥੇ ਹੀ ਖਾਣੇ ਦੁਆਲੇ ਫਿਰਦੀ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਸਨੇ ਨਾਚ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉੱਥੇ ਸੰਤਰੀ ਰੰਗੇ ਲਿਬਾਸ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੀ ਔਰਤ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕੌਣ ਸੀ।

“ਦੇਰ ਨਾ ਲਾਉਣਾ,” ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ।

ਮੈਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਪੌੜੀਆਂ ਵੱਲ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਪਹਿਲੇ ਕੁੱਝ ਟੱਪੇ ਪਾਰ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਥਾਂ ਪਹੁੰਚੀ ਜਿੱਥੇ ਪੌੜੀਆਂ ਮੋੜ ਕੱਟ ਕੇ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਥੇ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੈਠੇ ਵੇਖਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਰਸਤਾ ਰੋਕ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ … ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਉੱਥੇ ਵੇਖ ਕੇ ਘਬਰਾ ਗਏ ਸਨ … ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਮਾਮਲਾ ਸੀ। ਕੋਈ ਤਿੱਖੀ ਬਹਿਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਕੋਈ ਅਹਿਮ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਜਾਰੀ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮਰਦ ਸਨ। ਇਹ ਜਵਾਨ ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਦੀ ਵਰਦੀ ਵਿੱਚ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ, ਉਪਰਲੇ ਟੱਪੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੇਠਲੇ ਟੱਪੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਗੋਡਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਧਰ ਕੇ ਝੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਪਰਲੇ ਟੱਪੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਵੀ ਬੈਠੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਮਰਦ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਬੈਠਾ ਸੀ ਉਸ ਦੀ ਲੱਤ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਸਹਿਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਹ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੁੜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੰਗ ਪੌੜੀਆਂ ਤੇ ਡਿੱਗ ਗਈ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸੱਟ ਖਾ ਬੈਠੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ।

ਪੇਗੀ। ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਪੇਗੀ ਸੀ। “ਪੇਗੀ, ਪੇਗੀ”, ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਜਲਦੀ ਜਲਦੀ ਅਤੇ ਕੋਮਲ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ।

ਉਹ ਕੁੱਝ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਸਮਝ ਨਾ ਸਕੀ। ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਵਰਗੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਸ਼ਿਕਾਇਤੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋ ਹੋਇਆ ਉਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਬੰਦਾ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਨਿਰਾਸਾ ਵਸੀ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਜੋ ਗ਼ਲਤ ਹੋਇਆ ਉਸ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਮੁਮਕਿਨ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਘਟੀਆ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਘਟੀਆ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਘਟੀਆ ਹਰਕਤ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਘਰ ਆ ਗਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਾਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸੁਣਿਆ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉੱਥੇ ਕੀ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਮੈਂ ਸਪਸ਼ਟ ਭਾਂਤ ਫਿਰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਨਾ ਸਮਝ ਸਕੀ। ਮਿਸਿਜ ਹਚਿਸਨ ਇਸ ਨਾਚ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਆ ਪਹੁੰਚੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪੂਲਰੂਮ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਆਪਣੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਪੂਲਰੂਮ ਦੇ ਮਾਲਿਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਰਵਈਏ ਤੋਂ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਦਾਸ ਸੀ … ਨਾਚ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਹਰ ਤਰਫ਼ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਪੋਰਟ ਇਲਬਰਟ … ਮਤਲਬ ਜਿੱਥੇ ਹਵਾਈ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਅੱਡਾ ਸੀ… ਕੁੱਝ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਇਸ ਮਹਿਫ਼ਲ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰਕੇ ਉੱਥੇ ਆ ਪੁੱਜੇ ਸਨ। ਚਲੋ ਇਹ ਵੀ ਠੀਕ ਸੀ। ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਦੇ ਇਹ ਮੁੰਡੇ ਠੀਕ ਸਨ। ਮਿਸਿਜ ਹਚਿਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਕੁੜੀ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕਰਨ ਬਣੀਆਂ ਸਨ। 

ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਲਿਆਈ ਸੀ।

“ਸ਼ਾਇਦ, ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਦੀ ਸੈਰ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲਿਆਈ ਹੋਵੇ,” ਮੇਰੇ ਬਾਪ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਸ਼ਾਇਦ, ਨਾਚ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਰਕਤ ਲਈ ਹੀ ਲਿਆਈ ਹੋਵੇ।”

ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਇਹ ਸ਼ਾਇਦ ਸੁਣਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਰਮਨਾਕ ਸੀ। ਬੰਦਾ ਅੱਛਾ ਵਕਤ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦੀ ਝਾਕ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਉਮਦਾ ਅਤੇ ਸੁਹਣੇ ਨਾਚ ਦੀ ਮਹਿਫ਼ਲ ਜੋ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਇਰਦ ਗਿਰਦ ਕਿਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਕੋਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਕੇ ਇਸਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵੇ।

ਮੈਨੂੰ ਆਦਤ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹਰਕਤਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਖਦੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਚਦੀ ਕਿ ਪੇਗੀ ਖ਼ਾਸ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਸੀ। ਰੋਣ ਨਾਲ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸ ਦਾ ਮੇਕਅੱਪ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਉਠਾ ਕੇ ਸੰਵਾਰੇ ਗਏ, ਚੂਹੇ ਰੰਗੇ ਵਾਲ਼, ਬਿਖਰੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਵਾਲ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਲਿਟਾਂ ਸੂਈਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਪਰ ਮੇਲ੍ਹ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੇ ਨਹੁੰਆਂ ਉੱਤੇ ਪਾਲਿਸ਼ ਲੱਗੀ ਸੀ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਿਥਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਕੁੱਝ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕ‌ਿ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਜੋ ਰੋਂਦੂ, ਡਰਪੋਕ ਅਤੇ ਹਰ ਵਕਤ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਫਿਰ ਵੀ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਹਸਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਹਿਲਾਉਣਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਉਣਾ ਬਣਦਾ ਸੀ।

ਇੱਕ ਨੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇੱਕ ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਸਿਗਰਟ ਵੀ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਹਰਕਤ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਹਿੰਗੀ ਸੁਗਾਤ ਲੱਗੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਪਣੇ ਸਿਗਰਟ ਖ਼ੁਦ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਮਰਦ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਪੇਗੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਨਾਂਹ ਵਿੱਚ ਹਿਲਾਂਦੇ ਹੋਏ, ਜਖ਼ਮੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਿਗਰਟ ਨਹੀਂ ਪੀਂਦੀ। ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਚਿਊਇੰਗਮ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸਨੇ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। 

ਉੱਥੇ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਮੇਰੇ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਨੇ, ਜਿਸ ਨੇ ਚਿਊਇੰਗਮ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਆਪਣੀ ਜੇਬ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਢੂੰਡਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ।

“ਪੇਗੀ, ਪੇਗੀ, ਐਹ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਉੱਪਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ।”

ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਹੇਠਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਚਿਹਰਾ ਨਾ ਵੇਖ ਸਕਾਂ। ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘੀ, ਮੇਰੇ ਨੱਕ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਟਕਰਾਈ। ਜਵਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਊਨੀ ਯੂਨੀਫਾਰਮਾਂ ਅਤੇ ਚਮਕਦੇ ਬੂਟਾਂ ਅਤੇ ਸਿਗਰਟਾਂ ਦੀ ਬਾਸ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨੱਕ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹੀ।

ਮੈਂ, ਜਦੋਂ, ਆਪਣਾ ਕੋਟ ਪਹਿਨ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰੀ ਤਾਂ ਉਹ ਉਥੇ ਹੀ ਬੈਠੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਵਾਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਸਨ, ਪਰ ਪੇਗੀ ਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਨਿੱਛ ਮਾਰੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪੱਟ ਨੂੰ ਫਿਰ ਸਹਿਲਾਇਆ। ਉਸ ਦਾ ਸਕਰਟ ਉੱਪਰ ਉਠਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸਟਾਕਿੰਗ ਦੀ ਹੁਕ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲੋਂ ਲੰਘ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਗਈ।

ਅਵਾਜ਼ਾਂ, ਇੱਕ ਲੰਬੇ ਅਰਸੇ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਜ਼ਹਨ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ ਰਹੀ। ਇਹ ਪੇਗੀ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਮਰਦਾਂ ਦੀਆਂ ਸਨ। ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪੋਰਟ ਇਲਬਰਟ ਉੱਤੇ ਜੰਗ ਦੇ ਮੁਢਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ, ਬਰਤਾਨੀਆ ਵਲੋਂ ਆਏ ਕੁੱਝ ਫ਼ੌਜੀ, ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਜਰਮਨੀ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਲੜਾਈ ਲੜਨ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਲਹਿਜ਼ਾ ਸੀ ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਹਲਕਾ ਅਤੇ ਦਿਲਕਸ਼ ਜਿਹਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਰੁਸਤ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਨੂੰ ਇਸ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਮਰਦ ਨੂੰ ਇਸ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਹਾਰ ਕਰਦੇ ਵੇਖਿਆ ਸੀ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੈ ਸਮਝਦਾ ਹੋਏ, ਕਿ ਜੇਕਰ ਪੇਗੀ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾਗਵਾਰਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਕੋਈ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਗੁਨਾਹ, ਇੱਕ ਪਾਪ ਹੋਵੇਗਾ। 

ਮੈਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੀ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਪੇਗੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਗੱਲ ਨੇ ਰੁਆਇਆ ਸੀ? ਉਸ ਵਕਤ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਸਵਾਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਆਪ ਇੱਕ ਬਹਾਦੁਰ ਕੁੜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ, ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਮੇਰਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਮੈਂ, ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਈ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਦੋਂ ਵੀ ਰੋਈ ਸੀ, ਜਦੋਂ, ਕਸਬੇ ਦੇ ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਮਾਸਟਰਨੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਾਕੀ ਜਮਾਤੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ, ਸਭ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ, ਮੇਰੇ ਡੈਸਕ ਦੀ ਬੁਰੀ ਹਾਲਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਫੋਨ ਕਰਕੇ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵੀ ਫੋਨ ਰੱਖ ਕੇ ਰੋਈ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਦੁੱਖ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ ਪਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਲਈ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਹਾਦੁਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੇਗੀ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਉਹ ਨੱਕ ਸੁੜਕ ਸੁੜਕ ਕੇ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਮੇਰੇ ਵਰਗੀ ਮੋਟੀ ਚਮੜੀ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। 

ਯਕੀਨਨ ਇਹ ਉਸ ਸੰਤਰੀ ਪਹਿਰਾਵੇ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਦਾ ਘਟੀਆਪਣ ਸੀ, ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਕਾਰਨ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਅਜਿਹਾ ਸੋਚਿਆ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਸੇ ਔਰਤ ਨੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਵਰਨਾ, ਏਅਰ ਫੋਰਸ ਵਾਲਿਆਂ, ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਤਸੱਲੀਆਂ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ, ਨੇ ਉਸ ਮਰਦ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੇਗੀ ਨੂੰ ਰੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਸੰਭਾਲੇ। ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੈ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਰ ਕੁਟਾਈ ਵੀ ਕਰਦੇ। 

ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਪੇਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਨਾ ਉਸ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਸਨ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਬਿਖਰੀ ਬਿਖਰੀ ਸੂਰਤ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੁੰਦੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਹੀ ਯਾਦ ਕਰਾਉਂਦੀ ਸੀ। ਹੈਰਾਨੀ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਤਸੱਲੀਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਿਵੇਂ, ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਈਂ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਖੜੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ  ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ? ਕੁੱਝ ਵੀ ਖ਼ਾਸ ਨਹੀਂ। ‘ਠੀਕ ਹੈ’, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘ਸਭ ਠੀਕ ਹੈ, ਪੇਗੀ,’  ਉਹ ਇਹ ਵੀ ਬੋਲੇ ਸਨ, “ਪੇਗੀ। ਸਭ ਠੀਕ ਹੈ, ਸਭ ਠੀਕ ਹੈ।”

ਅਜਿਹੀ ਕੋਮਲਤਾ। ਕੀ ਕੋਈ ਇੰਨਾ ਵੀ ਕੋਮਲ-ਚਿੱਤ ਅਤੇ ਦਿਆਲੂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕ਼ੇ ਵਿੱਚ ਬੰਬਾਰੀ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੁਹਿੰਮਾਂ ਵਿੱਚ  ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਵੀ ਜਾਣਾ ਸੀ, ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਰਨਵਾਲ ਜਾਂ ਕੈਂਟ ਜਾਂ ਹੁਲ ਜਾਂ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਵਕਤ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਅਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਨਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਤਬਾਹੀ ਨਾਲ ਨੱਥੀ ਸਨ ਜਾਂ ਇਹ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਖਿੜਕੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਧੜੰਮ ਦੇਣੀਂ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਕੇ ਚਕਨਾਚੂਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਬਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਸਲੀਕੇ ਨਾਲ ਗ਼ਰਜ਼ ਸੀ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਜਦੋਂ ਬੰਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਵਸੂਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ। ਪੇਗੀ ਹੈਰਾਨਕੁਨ ਹੱਦ ਤੱਕ ਖ਼ੁਸ਼-ਕ਼ਿਸਮਤ ਸੀ ਜਿਸਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਇਦ ਹੱਕਦਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਅਰਸਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦੀ ਰਹੀ। ਆਪਣੇ ਹਨੇਰੇ ਅਤੇ ਠੰਡੇ ਸੌਣ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਦੇ ਹੁਲਾਰੇ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਹਰਿਆਂ ਅਤੇ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਲਬ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ … ਪਰ ਓਹ, ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਕੁੱਝ ਅੱਗੇ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਐਰੇ-ਗੈਰੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਮੈਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਸਨ। ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਮੇਰੇ ਪਤਲੇ ਪੱਟਾਂ ਨੂੰ ਸਹਿਲਾ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਮੈਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਦਿਵਾ ਰਹੀਆਂ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਪਿਆਰੇ ਜਾਣ ਦੇ ਯੋਗ ਸੀ।

ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਉਹ ਲੱਜ਼ਤ ਦੀ ਸਿਖਰ ਦੀਆਂ ਮੇਰੀਆਂ ਖ਼ਿਆਲ ਉਡਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਆਲਮ ਦੇ ਹੀ ਵਾਸੀ ਸਨ ਕਿ ਉਹ ਚਲੇ ਗਏ। ਕੁੱਝ…ਸ਼ਾਇਦ ਨਹੀਂ… ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ…ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਤੋਂ ਹੀ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ।

– ਅਨੁਵਾਦ: ਚਰਨ ਗਿੱਲ

ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਲੋੜ? ਤਾਲਸਤਾਏ ਦੀ ਅਮਰ ਕਹਾਣੀ

July 30, 2020

(ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਗੁਜਰਾਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਬਹੁਤ-ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਪੀਆਂ ਪਾਠਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਹਿੰਦੀ ਲੇਖਕ ਸ਼੍ਰੀ ਜੈਨੇਂਦਰ ਕੁਮਾਰ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਹਿੰਦੀ ਭਾਵਾਨੁਵਾਦ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਹਾਜ਼ਰ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੂਸੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਰੰਗ ਵੀ ਭਾਰਤੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।)

ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਸਨ। ਵੱਡੀ ਦਾ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੌਦਾਗਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਛੋਟੀ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਘਰ ਵਿਆਹੀ ਸੀ।

ਵੱਡੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਦੇ ਆਣਾ ਹੋਇਆ। ਕੰਮ ਮੁਕਾ ਕੇ ਦੋਨੋਂ ਜਣੀਆਂ ਬੈਠੀਆਂ ਤਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਲਾ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਵੱਡੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੀ, ‘‘ਵੇਖੋ, ਕਿਵੇਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਫੈਂਸੀ ਕੱਪੜੇ ਹੋਰ ਠਾਠ ਦੇ ਸਾਮਾਨ! ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਆਦਲੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਨੂੰ, ਅਤੇ ਫਿਰ ਖੇਲ ਤਮਾਸ਼ੇ -ਥੀਏਟਰ, ਬਾਗ਼-ਬਗੀਚੇ! ’’

ਛੋਟੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਗੱਲ ਲੱਗ ਗਈ। ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਤੇ ਉਸਨੇ ਸੌਦਾਗਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਦਾ ਪੱਖ ਲਿਆ। ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕਦੇ ਨਾ ਕਰਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਿੱਧਾ ਸਾਦਾ ਅਤੇ ਰੁੱਖੀ ਸੁੱਖੀ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕੀ, ਚਿੰਤਾ-ਫ਼ਿਕਰ ਤੋਂ ਤਾਂ ਛੁੱਟੇ ਹਾਂ। ਤੁਸੀਂ ਲੋਕ ਸਜ-ਧਜ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਆਮਦਨੀ ਬਹੁਤ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ ਉਹ ਸਭ ਹਵਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਦੀਦੀ। ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਹੀ: ‘ਨਫ਼ਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੋਵੇਂ ਜੁੜਵੇਂ ਭਰਾ।’ ਅਕਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਅੱਜ ਤਾਂ ਅਮੀਰ ਹੈ ਕੱਲ ਉਹੀ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਮੁਹਤਾਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜੋਖ਼ਮ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਿਸਾਨੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਚਮਕ ਦਮਕ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੀ, ਉਮਰ ਲੰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਤੰਦੁਰੁਸਤੀ ਵੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਸੀਂ  ਮਾਲਦਾਰ ਨਹੀਂ ਕਹਾਵਾਂਗੇ: ਪਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਖਾਣ ਦੀ ਕਮੀ ਵੀ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।’’

ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਨੇ ਤਾਣ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, ‘‘ਬਸ-ਬਸ, ਢਿੱਡ ਤਾਂ ਬੈਲ ਤੇ ਕੁੱਤਾ ਵੀ ਭਰ ਲੈਂਦੇ ਨੇ। ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕੋਈ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ? ਤੈਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਰਾਮ, ਅਦਬ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ ਕੀ ਪਤਾ? ਤੇਰਾ ਮਰਦ ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰੇ, ਜਿਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਜੰਮੇ ਹੋ, ਉਸੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਰੋਗੇ। ਉਹੀ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗੋਬਰ ਗੋਹਾ, ਤੂੜੀ, ਮਿੱਟੀ! ਅਤੇ ਇਹੀ ਕੁਝ ਤੁਹਾਡੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।’’

ਛੋਟੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਇਆ! ਹਾਂ, ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਚਮਕ ਦਮਕ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ; ਲੇਕਿਨ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁਕਣ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਹਜ਼ਾਰ ਲਾਲਚਾਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ। ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੱਲ ਦੀ ਕੀ ਖ਼ਬਰ ਹੈ! ਕੱਲ ਤੁਹਾਡੇ ਆਦਮੀ ਪਾਪ ਲੋਭ-ਜੂਏ, ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਫਸ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਤਦ ਘੜੀ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਕੀ ਅਕਸਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ?’’

ਘਰ ਦਾ ਮਾਲਿਕ ਦੀਨਾ ਦੁਆਸਮੇ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਗੱਲ ਤਾਂ ਖਰੀ ਹੈ। ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਮਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਏਨੇ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਵਿਅਰਥ ਦੀ ਗੱਲ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਘਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਬਸ, ਮੁਸ਼ਕਲ ਇੱਕ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ ਖ਼ੂਬ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਭੋਰਾ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਾਂ, ਚਾਹੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ!

ਉਥੇ ਹੀ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੁਬਕਿਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸੁਣਿਆ। ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਡੀਂਗ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ। ਵੇਖੋ ਨਾ, ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਖ਼ੂਬ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਚਾਹੇ ਸ਼ੈਤਾਨ ਵੀ ਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ।

ਸ਼ੈਤਾਨ ਨੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅੱਛਾ ਹਜ਼ਰਤ, ਇਹੀ ਫੈਸਲਾ ਠੀਕ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇਵਾਂਗਾ ਤੇ ਵੇਖਣਾ ਕਿ ਉਸ ਨਾਲ ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਚੁੰਗਲ ਵਿੱਚ ਫਸਦਾ ਹੈਂ ਕਿ ਨਹੀਂ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰੀ ਦੀ ਮਾਲਕਨ ਦੀ ਕੋਠੀ ਸੀ। ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਸੌ ਏਕੜ  ਉਸਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੀਆਂ ਆਸਾਮੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੋਹਣੇ ਵਧੀਆ ਸੰਬੰਧ ਰਹੇ ਸਨ; ਲੇਕਿਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਕਾਰਿੰਦਾ ਰੱਖਿਆ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਆ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਜੁਰਮਾਨੇ ਠੋਕਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

ਦੀਨੇ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦਾ, ਫਿਰ ਵੀ ਕਦੇ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਬੈਲ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਨ ਦੀ ਚਰੀ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ, ਕਦੇ ਗਾਂ ਬਗੀਚੀ ਵਿੱਚ ਚਰਦੀ ਫੜੀ ਜਾਂਦੀ। ਹੋਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਘਾਹ ਵਿੱਚ ਵਛੇਰੀ-ਬੱਛੜਾ ਹੀ ਜਾ ਮੂੰਹ ਮਾਰਦੇ। ਹਰ ਵਾਰ ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਜੁਰਮਾਨਾ ਦੇਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਜੁਰਮਾਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਦੇ ਦਿੰਦਾ, ਪਰ ਮਨ ਬਹੁਤ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਖਿਝਦਾ ਕ੍ਰਿਝਦਾ ਘਰ ਪੁੱਜਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਚਿੜ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰਦਾ। ਸਾਰਾ ਸਿਆਲ ਕਾਰਿੰਦੇ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਉਸਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਤਰਾਸ ਭੁਗਤਣਾ ਪਿਆ।

ਅਗਲੇ ਸਿਆਲ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਖ਼ਬਰ ਹੋਈ ਕਿ ਮਾਲਕਨ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵੇਚ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀ ਅਕਰਮ ਅਲੀ ਨਾਲ ਸੌਦੇ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਸਾਨ ਸੁਣਕੇ ਚੌਕਤਰੇ ਹੋਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਨ ਦੇ ਕਾਰਿੰਦੇ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਖਤੀ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨੇ ਲਾਉਣਗੇ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਤਾਂ ਗੁਜ਼ਰ-ਬਸਰ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਹੈ।

ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਮਾਲਕਨ ਦੇ ਕੋਲ ਗਏ। ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਨਾ ਦਿਓ। ਅਸੀਂ  ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧਦੀ ਕੀਮਤ ਤੇ ਲੈਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਹਾਂ। ਮਾਲਕਨ ਰਾਜੀ ਹੋ ਗਈ।

ਤਦ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮਿਲਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਵੱਲੋਂ ਉਹ ਸਭ ਜ਼ਮੀਨ ਲੈ ਲਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬਣੀ ਰਹੇ। ਦੋ ਵਾਰ ਇਸ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤ ਜੁੜੀ ਪਰ ਫੈਸਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਭ ਸ਼ੈਤਾਨ ਦੀ ਕਰਤੂਤ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਬਸ, ਤਦ ਉਹ ਮਿਲਕੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਮਤ ਤੇ ਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕੇ। ਤੈਅ ਹੋਇਆ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਹੀ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਲੈ ਲਈ ਜਾਵੇ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਬੁੱਤੇ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਲੈ ਲਵੇ। ਮਾਲਕਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਵੀ ਰਾਜੀ ਹੋ ਗਈ।

ਏਨੇ ਵਿੱਚ ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਿਆ ਕਿ ਇੱਕ ਗੁਆਂਢੀ ਇਕੱਠੀ ਪੰਜਾਹ ਏਕੜ  ਜ਼ਮੀਨ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਨ ਰਾਜੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਅੱਧਾ ਰੁਪਿਆ ਹੁਣੇ ਨਕਦ ਲੈ ਲਵੇ, ਬਾਕੀ ਸਾਲ ਭਰ ਬਾਅਦ ਚੁਕਦਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੂਜੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਵੀਹ ਤੀਹ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਲੈ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜੀਣਾ ਤਾਂ ਉਂਜ ਹੀ ਦੁਭਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕਰਿੰਦਾ ਜੁਰਮਾਨੇ-ਤੇ-ਜੁਰਮਾਨੇ ਠੋਕ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਹੀ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਮਿਲਕੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰਕੀਬ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦੀ ਜਾਵੇ। ਸੌ ਕਲਦਾਰ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਬਚੇ ਹੋਏ ਰੱਖੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਲਿਆ ਹੋਇਆ ਆਪਣਾ ਬੱਛੜਾ ਵੇਚ ਦਿੱਤਾ। ਕੁੱਝ ਮਾਲ ਗਹਿਣੇ ਰੱਖਿਆ। ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਬੇਟੇ ਨੂੰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਤੇ ਲਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੇ ਬਦਲੇ ਕੁੱਝ ਰੁਪਿਆ ਪੇਸ਼ਗੀ ਲੈ ਲਿਆ। ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦਾ ਆਪਣੀ ਘਰਵਾਲੀ ਦੇ ਭਾਈ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈ ਲਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੋਈ ਅੱਧੀ ਰਕਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕੱਠੀ ਕਰ ਲਈ।

ਕਰ ਕਰਾਕੇ ਦੀਨੇ ਨੇ ਇੱਕ ਚਾਲ੍ਹੀ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਪਸੰਦ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਦਰਖ਼ਤ ਵੀ ਖੜੇ ਸਨ। ਮਾਲਕਨ ਦੇ ਕੋਲ ਉਸਦਾ ਸੌਦਾ ਕਰਨ ਅੱਪੜਿਆ। ਸੌਦਾ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਤੇ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ਸਾਈ ਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਜਾਕੇ ਲਿਖਾ-ਪੜ੍ਹੀ ਪੱਕੀ ਕਰ ਲਈ।

ਹੁਣ ਦੀਨੇ ਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਨਿਜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਬੀਜ ਖਰੀਦਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਬੀਜਿਆ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਹੁਣ ਆਪ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰ ਹੋ ਗਿਆ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਸੰਤੋਖ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿਣੀ ਜੇਕਰ ਬਸ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਾ ਚੈਨ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ। ਕਦੇ-ਕਦੇ ਉਸ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਮਵੇਸ਼ੀ ਆ ਚਰਦੇ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਬਹੁਤ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ, ਲੇਕਿਨ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪਿਆ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਹੋਰ-ਤਾਂ-ਹੋਰ, ਅਹੀਰ ਛੋਕਰੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਊਆਂ ਨੂੰ ਦਿਨ ਦਿਹਾੜੇ ਉਸਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਛੱਡਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਬੈਲ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੇ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਨਿਕਲਵਾਇਆ ਅਤੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਲਿਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕੀਤਾ। ਇੱਕ ਅਰਸੇ ਤੱਕ ਉਹਨੇ ਸਬਰ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਪਰ ਕਦੋਂ ਤੱਕ? ਆਖ਼ਰ ਉਸਦਾ ਸਬਰ ਮੁੱਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਦਿੱਤੀ। ਮਨ ਵਿੱਚ ਜਾਣਦਾ ਤਾਂ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸੀਬਤ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਅਸਲੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ, ਜਾਣ-ਬੁੱਝਕੇ ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਸ਼ਾ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਂ ਨਰਮਾਈ ਦਿਖਾਂਦਾ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿ ਮਿਲਦੀ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਜੋ ਹੈ ਉਹ ਸਭ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਨਹੀਂ,ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਉਸਨੇ ਠਾਨ ਲਈ। ਇੱਕ ਸਬਕ ਦਿੱਤਾ, ਦੂਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਕਿ ਦੋ ਤਿੰਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ! ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਲੋਕ ਦੀਨੇ ਨਾਲ ਖੁੰਦਕ ਰੱਖਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਹੁਣ ਕਦੇ ਕਦੇ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਵੀ ਤੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਮਵੇਸ਼ੀ ਉਸਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ। ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਲੋੜ ਜੇਕਰ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਦੀ ਸੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਪੂਰੇ ਸੱਤ ਟਾਹਲੀ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤ ਕੱਟ ਗਿਰਾਏ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਸਵੇਰੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਦਰਖ਼ਤ ਕੱਟੇ ਪਏ ਹਨ। ਉਹ ਧਰਤੀ ਤੇ ਲੰਮੇ ਪਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਖੜੇ ਡੁੰਡ ਜਾਣੋ ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਚਿੜ੍ਹਾ ਰਹੇ ਹੋਣ। ਵੇਖਕੇ ਉਹਨੂੰ ਤੈਸ਼ ਆ ਗਿਆ।

ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਦੁਸ਼ਟ ਨੇ ਇੱਕ ਦਰਖ਼ਤ ਏਥੋਂ ਤੇ ਦੂਜਾ ਪਰ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕੱਟਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਵੀ ਗ਼ਨੀਮਤ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਕਮਬਖ਼ਤ ਨੇ ਆਸਪਾਸ ਦੇ ਸਭ ਦਰਖ਼ਤ ਕੱਟ ਕੇ ਬਾਗ਼ ਹੀ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤਾ। ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਖ਼ਬਰ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਛਡੂੰਗਾ। ਉਸਨੇ ਇਹ ਜਾਣਨ ਲਈ ਸਿਰ ਖੁਰਕਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕਰਤੂਤ ਕਿਸਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਖ਼ੀਰ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਹੋ-ਨਾ-ਹੋ, ਇਹ ਧੁੰਨੂ ਹੋਵੇਗਾ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਉਹ ਧੁੰਨੂ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਗਿਆ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਪਰ ਓਥੇ ਚੋਰੀ ਦਾ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਬੋਲ ਬੁਲਾਰੇ ਅਤੇ ਵਧੋ ਵਧੀ ਦੇ ਸਿਵਾ ਕੁੱਝ ਨਤੀਜਾ ਨਾ ਨਿਕਲਿਆ। ਤਾਂ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪੱਕਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਧੁੰਨੂ ਨੇ ਹੀ ਇਹ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਕੇ ਰਪਟ ਲਿਖਾ ਦਿੱਤੀ। ਧੁੰਨੂ ਦੀ ਪੇਸ਼ੀ ਹੋਈ, ਮਾਮਲਾ ਚੱਲਿਆ। ਇੱਕ ਅਦਾਲਤ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਅਦਾਲਤ ਹੋਈ। ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਧੁੰਨੂ ਬਰੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਸਬੂਤ ਅਤੇ ਗਵਾਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਦੀਨਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਗੁੱਸਾ ਮਜਿਸਟਰੇਟ ਤੇ ਉਤਾਰਨ ਲੱਗਾ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਨੇ ਦਾ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀਂਆਂ ਅਤੇ ਅਫਸਰਾਂ ਨਾਲ ਮਨ ਮੁਟਾਓ ਵਧਣ ਲੱਗਾ, ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਸਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਵੀ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਸੁਣਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਦੀਨੇ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁਣ ਜ਼ਮੀਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਪੰਚਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾਂ-ਵਰਗਾ ਇੱਜਤ ਮਾਣ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ।

ਇਸੇ ਦੌਰਾਨ ਅਫ਼ਵਾਹ ਉੜੀ ਕਿ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਪਿੰਡ ਛੱਡ-ਛੱਡਾ ਕੇ ਕਿਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਦੀਨੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਛੱਡਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਪਰ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਜੇਕਰ ਪਿੰਡ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਛੱਡ ਦੇਣ, ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਭੀੜ ਹੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਆਪ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ। ਤਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਕੁੱਝ ਤੰਗੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੀਨਾ ਘਰ ਦੇ ਦੁਆਸਮੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਪਰਦੇਸੀ ਕਿਸਾਨ ਉੱਧਰੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੋਇਆ ਉਸਦੇ ਘਰ ਉਤਰਿਆ। ਉਹ  ਰਾਤ ਠਹਰਿਆ ਅਤੇ ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੱਲਬਾਤ ਚਲੀ ਕਿ ਭਰਾਵਾ, ਕਿੱਥੋ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈਂ? ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਓਥੇ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਹੈ। ਫਿਰ ਗੱਲ ਵਿੱਚੋਂ ਗੱਲ ਨਿਕਲੀ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਧਰ ਜ਼ਮੀਨ ਆਬਾਦ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸਦੇ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਲੋਕ ਉਥੇ ਗਾਏ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੋਸਾਇਟੀ ਬਣਾ ਲਈ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਵੀਹ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਮੁਫਤ ਮਿਲੀ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਅਜਿਹੀ ਤਕੜੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਫਸਲ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਮੱਲੀ ਤੇ ਬੱਲੀਆਂ ਗਿਠ ਗਿਠ ਲੰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਫੈੜ੍ਹ ਏਨਾ ਕਿ ਦਾਤੀ ਦੇ ਇੱਕ ਕੱਟ ਨਾਲ ਰੁੱਗ ਪੂਰਾ। ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੇ ਕੋਲ ਖਾਣ ਨੂੰ ਦਾਣੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਓਥੇ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਦੋ ਗਾਵਾਂ, ਛੇ ਬੈਲ ਅਤੇ ਦਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੇ ਭੜੋਲੇ ਵੱਖ।

ਦੀਨੇ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਛਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਤੰਗ ਤੁਰਸ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਕੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੌਕਾ ਖੁੱਲ੍ਹਮ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਪਿਆ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ, ਘਰ-ਵਾਰ ਵੇਚ-ਵੂਚ ਕੇ ਨਗਦੀ ਬਣਾ ਉਥੇ ਹੀ ਕਿਉਂ ਚਲਿਆ ਜਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ ਦੇਖਾਂ? ਇੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਚਪਿਤ ਹੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨਾਲ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਰੱਕੀ ਰੁਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਜਾਕੇ ਪਤਾ ਕਰ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਸੋ ਵਰਖਾ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤਿਆਰੀ ਕਰਕੇ ਉਹ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਰੇਲ ਵਿੱਚ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਸੈਕੜੇ ਮੀਲ ਬੈਲ ਗੱਡੀ ਤੇ ਅਤੇ ਪੈਦਲ ਸਫਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਰ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਓਥੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਜੋ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਸਭ ਸੱਚ ਹੈ। ਸਭ ਦੇ ਕੋਲ ਖ਼ੂਬ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ। ਹਰੇਕ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਵੀਹ-ਵੀਹ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਾਂ ਜੋ ਚਾਹੇ ਖਰੀਦ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਖ਼ੂਬੀ ਇਹ ਕਿ ਕੌਡੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਲ ਜਿੰਨੀ ਚਾਹੇ, ਜ਼ਮੀਨ ਹੋਰ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਭ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੱਲਾਂ ਪਤਾ ਕਰਕੇ ਦੀਨਾ ਸਿਆਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲ ਘਰ ਪਰਤ ਆਇਆ। ਆਕੇ ਦੇਸ਼-ਛੱਡਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ। ਉਸਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸੋਹਣੇ ਭਾ ਵਿਕ ਗਈ। ਘਰ-ਮਕਾਨ, ਮਵੇਸ਼ੀ-ਡੰਗਰ ਸਭ ਦੀ ਨਗਦੀ ਬਣਾ ਲਈ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਟੱਬਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ-ਪਾਰ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਰ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦੀ ਅਰਜੀ ਦਿੱਤੀ। ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਉਸਨੇ ਖ਼ੂਬ ਖਾਤਰ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦਾਹਵਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਪਟਾ ਉਸਨੂੰ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਮਿਲੀ-ਜੁਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਾਲ-ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਇਸਤੇਮਾਲ ਲਈ ਪੰਜ ਹਿੱਸੇ ਯਾਨੀ ਸੌ ਏਕੜ ਜ਼ਮੀਨ ਉਹਨੂੰ ਮਿਲ ਗਈ। ਉਹ ਸਭ ਇਕੱਠੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਟੁਕੜੇ ਸਨ। ਇਲਾਵਾ ਇਸਦੇ ਪੰਚਾਇਤੀ ਚਾਰਾਗਾਹ ਵੀ ਉਸਦੇ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਮ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੋਠਾ ਛੱਤ ਲਿਆ,ਹਲ ਪੰਜਾਲੀ ਬਣਾ ਲਈ ਅਤੇ ਡੰਗਰ ਵੱਛਾ ਖਰੀਦ ਲਿਆ। ਸ਼ਾਮਲਾਤ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਏਨਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਤਿਗੁਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਲੋਹੜੇ ਦੀ ਉਪਜਾਊ। ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਕੋਲ ਚਰਾਈ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹਮ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਮੈਦਾਨ-ਦਾ-ਮੈਦਾਨ ਪਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜਿੰਨੇ ਚਾਹੇ ਉਹ ਪਸ਼ੂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਥੇ ਪੈਰ ਲਾਉਣ ਅਤੇ ਘਰ ਕੋਠਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਹਦਾ ਖ਼ੂਬ ਮਨ ਰਚਿਆ ਰਿਹਾ। ਉਹਦਾ ਮਨ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਗਰਵ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਸ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਅੱਛਾ ਸੀ। ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਉਸਨੇ ਕਣਕ ਬੀਜੀ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਨੇ ਚੰਗੀ ਫਸਲ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਫਿਰ ਕਣਕ ਹੀ ਬੀਜਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਤੇ ਏਸ ਲਈ ਏਨੀ ਕੁ ਜ਼ਮੀਨ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਿਥੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਣਕ ਦੀ ਫਸਲ ਲੈ ਲਈ, ਉਥੋਂ ਅਗਲੀ ਵਾਰ ਓਨਾ ਝਾੜ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ ਸੀ। ਤੀਸਰੇ ਸਾਲ ਤਾਂ ਆਸ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ, ਸੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਕਿੱਲਤ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ, ਪਰ ਸਭ ਦੇ ਲਈ ਆਉਂਦੀ ਕਿਥੋਂ? ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਭੁੱਖ ਵਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਜੋ ਮਾਲਦਾਰ ਸਨ, ਉਹ ਕਣਕ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਹੋਰ ਜ਼ਮੀਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਗ਼ਰੀਬ ਸਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਜਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਪੈਸਾ ਵਸੂਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਕਿ ਮਾਲੀਆ ਵਗੈਰਾ ਤਾਰ ਸਕਣ। ਦੀਨਾ ਹੋਰ ਕਣਕ ਬੀਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸਾਲ ਲਈ ਉਸਨੇ ਠੇਕੇ ਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ਮੀਨ ਲੈ ਲਈ। ਖ਼ੂਬ ਕਣਕ ਬੀਜੀ ਅਤੇ ਫਸਲ ਵੀ ਖ਼ੂਬ ਹੋਈ। ਲੇਕਿਨ ਜ਼ਮੀਨ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਦਾਣਾ ਫੱਕਾ ਤੇ ਤੂੜੀ ਟਾਂਡੇ ਮੀਲਾਂ ਦੂਰੋਂ ਗੱਡੇ ਭਰ-ਭਰ ਕੇ ਢੋਹਣੇ ਪੈਂਦੇ ਸੀ। ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਦੀਨੇ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕੁੱਝ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਲੋਕ ਫਾਰਮ ਹਾਊਸਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਖ਼ੂਬ ਪੈਸਾ ਕਮਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਅਗਰ ਮੈਂ ਵੀ ਇਕੱਠੀ ਕਾਇਮੀ ਜ਼ਮੀਨ ਲੈ ਲਵਾਂ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਘਰ ਬਸਾ ਕੇ ਰਹਾਂ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੀ ਹੋਰ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕੱਠੀ ਅਤੇ ਕਾਇਮੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦਣ ਦਾ ਸਵਾਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਸਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉੱਠਣ ਲੱਗਾ।

ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿੱਕਲ ਗਏ। ਦੀਨਾ ਜ਼ਮੀਨ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਲੈਂਦਾ ਅਤੇ ਕਣਕ ਬੀਜ ਛੱਡਦਾ। ਮੌਸਮ ਠੀਕ ਗਏ, ਝਾੜ ਸੋਹਣਾ ਨਿਕਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਮਾਲ ਜਮ੍ਹਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਬਰ ਨਾਲ ਵਧਦਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹਰ ਸਾਲ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਲੈਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਲਈ ਭੱਜ-ਦੌੜ ਅਤੇ ਸਿਰਦਰਦੀ ਕਾਰਨ ਉਹ ਅੱਕ ਥੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਮੀਨ ਚੰਗੀ ਹੁੰਦੀ, ਉਥੇ ਹੀ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਦੌੜ ਪੈਂਦੇ। ਜੇ ਬੰਦਾ ਬਹੁਤ ਚੌਕਸ-ਚੌਕੰਨਾ ਅਤੇ ਹੋਸ਼ਿਆਰ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਮਿਲਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਬੜੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਭਰੀ ਗੱਲ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੀਸਰੇ ਸਾਲ ਅਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦੀਨੇ ਨੇ ਇੱਕ ਮਹਾਜਨ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੁੱਝ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਠੇਕੇ ਤੇ ਲੈ ਲਈ। ਜ਼ਮੀਨ ਵਾਹ ਸੁਹਾਗ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਕਿ ਕੁੱਝ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕਸ਼ਮਕਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮਾਮਲਾ ਕੋਟ ਕਚਹਿਰੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਮਾਮਲਾ ਹੋਰ ਵਿਗੜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕੀਤੀ-ਕਰਾਈ ਮਿਹਨਤ ਭੰਗ ਦੇ ਭਾਣੇ ਚਲੀ ਗਈ।

ਦੀਨੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਮੇਰੀ ਕਾਇਮੀ ਮਲਕੀਅਤ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਆਜ਼ਾਦ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਇਹ ਪਰਪੰਚ ਬਣਦਾ, ਹੋਰ ਬਖੇੜ ਵਧਦਾ ?

ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਲਈ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣ ਲੱਗਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਹਨੇ ਇੱਕ ਹਜਾਰ ਘੁਮਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਖਰੀਦੀ ਸੀ, ਲੇਕਿਨ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਹਾਲਤ ਸੰਭਲ ਨਹੀਂ ਸਕੀ। ਹੁਣ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਸਸਤੇ ਵਿੱਚ ਦੇਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਸੀ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਚਲਾਈ ਅਤੇ ਸੌਦਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਆਦਮੀ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਦੀਨਾ ਕੀਮਤ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ। ਅਖ਼ੀਰ ਕੀਮਤ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਤੈਅ ਹੋਈ। ਕੁੱਝ ਨਗਦ ਦੇਣੇ ਸਨ, ਬਾਕੀ ਫਿਰ। ਸੌਦਾ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਸੌਦਾਗਰ ਆਪਣੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਦਾਣੇ-ਪਾਣੀ ਲਈ ਉਸਦੇ ਘਰ ਦੇ ਕੋਲ ਠਹਰਿਆ। ਉਸ ਨਾਲ ਦੀਨੇ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਜੋ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸੌਦਾਗਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਨਰਮਦਾ ਨਦੀ ਦੇ ਉਸ ਪਾਰ ਤੋਂ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਓਥੇ 1500 ਏਕੜ  ਉਮਦਾ ਜ਼ਮੀਨ ਕੁਲ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਖਰੀਦੀ ਸੀ। ਸੁਣਕੇ ਦੀਨੇ ਨੇ ਉਸ ਤੋਂ ਹੋਰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ। ਸੌਦਾਗਰ ਨੇ ਕਿਹਾ:

‘‘ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਫਸਰ-ਚੌਧਰੀ ਨਾਲ ਮੇਲ-ਮੁਲਾਕਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਨਰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸੌ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਰੁਪਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਗਲੀਚੇ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਖਰਚ ਕੀਤੇ ਹੋਣਗੇ। ਫਿਰ ਸ਼ਰਾਬ, ਫਲ-ਮੇਵਿਆਂ ਦੀਆਂ ਪੇਟੀਆਂ, ਡਿਨਰ-ਸੈੱਟ ਵਗੈਰਾ ਦੇ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵੱਖ। ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਕਿ ਫੀ ਏਕੜ ਮੈਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਕੌਡੀਆਂ ਦੇ ਭਾ ਪੈ ਗਈ।” ਕਹਿਕੇ ਸੌਦਾਗਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸਭ ਦੀਨੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

ਫਿਰ ਕਿਹਾ, ‘‘ਜ਼ਮੀਨ ਐਨ ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ-ਦਾ-ਸਾਰਾ ਟੱਕ ਇਕੱਠਾ ਹੈ। ਉਪਜਾਊ ਏਨੀ ਕਿ ਪੁੱਛੋ ਨਾ।’’

ਦੀਨੇ ਨੇ ਉਤਸੁਕਤਾ-ਪੂਰਵਕ ਸੌਦਾਗਰ ਤੋਂ ਸਵਾਲ-ਤੇ-ਸਵਾਲ ਪੁੱਛੇ। ਉਸਨੇ ਦੱਸਿਆ:

‘‘ਓਥੇ ਏਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ, ਏਨੀ ਕਿ ਤੂੰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਚਲੀਂ ਚਲੇਂ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਓਥੇ ਦੇ ਲੋਕ ਜਮ੍ਹਾ ਸਿੱਧੇ ਹਨ, ਮੁੱਕਦੀ ਗੱਲ ਜ਼ਮੀਨ ਸਮਝੋ, ਮੁਫਤ ਦੇ ਭਾਵ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹੋ।’’

ਦੀਨੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, ਇਹ ਠੀਕ ਰਹੇਗਾ। ਭਲਾ ਮੈਂ ਹੁਣ ਹਜ਼ਾਰ ਏਕੜ  ਲਈ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਿਆ ਕਿਉਂ ਫੂਕਾਂ?

ਜੇਕਰ ਓਥੇ ਜਾਕੇ ਇੰਨਾ ਰੁਪਿਆ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿੱਚ ਲਾਵਾਂ, ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਨਾਲੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਜਿਆਦਾ ਜ਼ਮੀਨ ਮੈਨੂੰ ਮਿਲ ਜਾਇਗੀ।

ਦੀਨੇ ਨੇ ਪੁੱਛਗਿਛ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਵੇਂ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ? ਸੌਦਾਗਰ ਨੇ ਸਭ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਦੀਨੇ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਤਿਆਰੀ ਖਿਚ ਲਈ। ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਘਰ ਦੀ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਆਪ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਲੈ, ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਨਿਕਲ ਪਿਆ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਠਹਿਰ ਕੇ, ਉਥੋਂ ਚਾਹ ਦੇ ਡੱਬੇ, ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਉਪਹਾਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜਾਂ, ਜੋ ਸੌਦਾਗਰ ਨੇ ਦੱਸੀਆਂ ਸਨ, ਲੈ ਲਈਆਂ। ਫਿਰ ਦੋਨੋਂ ਚਲੋ ਚਾਲ ਚਲਦੇ ਗਏ। ਚਲਦੇ-ਚਲਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਸੱਤਵੇਂ ਰੋਜ਼ ਓਥੇ ਪੁੱਜੇ, ਜਿੱਥੋਂ ਕੋਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬਸਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਸੌਦਾਗਰ ਨੇ ਜੋ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਸੀ, ਉਹ ਠੀਕ ਸੀ। ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੋਲ ਜ਼ਮੀਨ-ਹੀ-ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ। ਸਭ ਖਾਲੀ। ਇਹ ਲੋਕ ਉਸ ਤੋਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਕੱਪੜੇ ਜਾਂ ਸਿਰਕੀ ਦੇ ਤੰਬੂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ, ਮਵੇਸ਼ੀ ਪਾਲਦੇ ਅਤੇ ਇੰਜ ਹੀ ਮੌਜ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਨਾ ਰੋਟੀ ਬਣਾਉਣਾ ਜਾਣਦੇ ਸਨ, ਨਾ ਹੀ ਅਨਾਜ ਉਗਾਉਣਾ ਸਿੱਖਿਆ ਸੀ। ਦੁੱਧ ਦਾ ਛਾਛ-ਮੱਠਾ ਬਣਾਉਂਦੇ, ਪਨੀਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਾਬ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੰਮ ਔਰਤਾਂ ਕਰਦੀਆਂ। ਮਰਦ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਢੋਲੇ ਦੀਆਂ ਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਸਤ ਰਹਿੰਦੇ। ਉਹ ਲੋਕ ਮਜਬੂਤ ਅਤੇ ਸਵਸਥ ਸਨ ਅਤੇ ਕਾਮ-ਧਾਮ ਦੇ ਨਾਮ ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਕੀਤੇ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੜ੍ਹਨਾ-ਲਿਖਣਾ ਜਾਣਦੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਤੇ ਸਨ ਭਲੇ ਮਾਣਸ ਸਿੱਧੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ। ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਤੰਬੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਆਏ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਜਮਘਟ ਲਗਾਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਦੁਭਾਸ਼ੀਏ ਦੀ ਮਾਰਫ਼ਤ ਦੀਨੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਖਾਤਰ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਉਹ ਲੋਕ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਏ। ਵੱਡੀ ਆਉਭਗਤ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਡੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਗਏ। ਓਥੇ ਕਾਲੀਨ ਤੇ ਗੱਦੇ ਉਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪ ਉਹਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਭੁੰਜੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਉਸਨੂੰ ਪੀਣ ਨੂੰ ਚਾਹ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਦਾਰੂ ਵੀ। ਉਸਦੀ ਮਹਿਮਾਨ-ਨਿਵਾਜੀ ਵਿੱਚ ਬੜੀ ਫੰਨੇ ਦਾਹਵਤ ਹੋਈ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਵੀ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚੋਂ ਭੇਂਟ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਚਾਹ ਵੰਡੀ। ਕੋਲ ਲੋਕ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਏਸ ਅਜਨਬੀ ਬਾਰੇ ਖ਼ੂਬ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਦੁਭਾਸ਼ੀਏ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਹਿਮਾਨ ਨੂੰ ਸਭ ਸਮਝਾ ਦੇਵੇ।

ਦੁਭਾਸ਼ੀਏ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੇ ਆਉਣੋਂ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਦਾ ਕਾਇਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਿਮਾਨ ਦੀ ਖਾਤਰ ਜੋ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਬਣ ਸਕੇ, ਕਰੀਏ। ਤੁਹਾਡੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਦੇ ਅਸੀਂ ਕ੍ਰਿਤਗ ਹਾਂ। ਦੱਸੋ ਕਿ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਹੈ, ਜੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਸੰਦ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਤੁਹਾਡੀ ਖਾਤਰ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਿਸ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਕੇ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹਾਂ, ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਉਥੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਪਜਾਊ ਵੀ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਉਸਦਾ ਕੋਈ ਪਾਰਾਬਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਉਪਜਾਊ ਵੀ ਖ਼ੂਬ ਹੈ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇੱਥੇ-ਵਰਗੀ ਧਰਤੀ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਵੇਖੀ ਨਹੀਂ।

ਦੁਭਾਸ਼ੀਏ ਨੇ ਦੀਨੇ ਦੀ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤੀ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਲਾਹ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਦੀਨਾ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਲੇਕਿਨ ਉਸਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਲਗਦੇ ਸਨ, ਖ਼ੂਬ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ ਬੋਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਦੀਨੇ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੇ।

ਫਿਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਿਆ ਜਿਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਦੁਵਿਧਾ ਹੋਵੇ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦੀ ਅਟਕ ਹੈ। ਦੁਭਾਸ਼ੀਏ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਦੀ ਰਾਇ ਹੈ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਹਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਫੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਦੂਸਰਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿੱਚ ਸਰਦਾਰ ਦੇ ਪਰਤਣ ਦਾ ਰਾਹ ਦੇਖਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜ਼ਰਾ-ਜਿੰਨੀ ਤਾਂ ਗੱਲ ਹੈ।

ਇਹ ਵਿਵਾਦ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਵੱਡੀ-ਜਿਹੀ ਜੱਤਦਾਰ ਟੋਪੀ ਪਹਿਨੀ ਓਥੇ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਸਭ ਚੁਪ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਨ ਸਤਕਾਰ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਦੁਭਾਸ਼ੀਏ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹੀ ਸਾਡਾ ਸਰਦਾਰ ਹੈ।

ਦੀਨੇ ਨੇ ਝੱਟਪੱਟ ਆਪਣੇ ਸਾਮਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਲਬਾਦ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਚਾਹ ਦਾ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਡਿੱਬਾ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਰਦਾਰ ਨੂੰ ਭੇਂਟ ਕੀਤੀਆਂ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਭੇਂਟ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਸਨ ਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਬੈਠਦੇ ਹੀ ਕੋਲ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਸਰਦਾਰ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਸੁਣਦਾ ਰਿਹਾ, ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁਪ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਮੁਖਾਤਿਬ ਹੋ ਕੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ:

‘‘ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕਿਹਾ, ਠੀਕ ਹੈ। ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਚਾਹੋ ਛਾਂਟ ਲਓ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ।’’

ਦੀਨੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਮਨਚਾਹੇ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕਿਵੇਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਪੱਕਾ ਕਰਨ ਲਈ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਗੈਰਾ ਵੀ ਤਾਂ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਤੁਹਾਡੀ ਹੈ, ਪਿੱਛੋਂ  ਉਂਜ ਹੀ ਉਸਨੂੰ ਵਾਪਸ ਵੀ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਜ਼ਾਹਰਾ ਤੌਰ ਤੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਤੁਹਾਡੀ ਮਿਹਰਬਾਨੀ ਲਈ ਮੈਂ ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਪਾਸ ਬਹੁਤ ਧਰਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੀ -ਜਿਹੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਆਪਣਾ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਟੁਕੜਾ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਿ ਉਹ ਮੇਰਾ ਹੀ ਹੈ। ਕੀ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਮਾਪ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਓਨਾ ਟੁਕੜਾ ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ? ਮਰਨਾ-ਜੀਣਾ ਰੱਬ ਦੇ ਹੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਚੱਕਰ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀ ਦਯਾਵਾਨ ਲੋਕ ਹੋ ਤਾਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਦਿੰਦੇ ਹੋ, ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਥੋਂ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਡੀ ਔਲਾਦ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲੈਣਾ ਚਾਹੇ ਤਦ?’’

ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਤੁਹਾਡੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ ਤੁਹਾਡੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏਗੀ।’’

ਦੀਨੇ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਸੁਣਿਆ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਸੌਦਾਗਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਪੱਕਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਂਜ ਹੀ ਮੈਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਪੱਕਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।’’

ਸਰਦਾਰ ਸਮਝ ਗਿਆ।

ਬੋਲਿਆ, ‘‘ਹਾਂ, ਜ਼ਰੂਰ। ਇਹ ਤਾਂ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਮੁਨਸ਼ੀ ਹੈ, ਕਸਬੇ ਵਿੱਚ ਚਲਕੇ ਲਿਖ-ਲਿਖਾ ਕਰ ਲਈ ਜਾਏਗੀ ਅਤੇ ਰਜਿਸਟਰੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।’’

ਦੀਨੇ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, ‘‘ਦਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ?’’

‘‘ਸਾਡੀ ਦਰ ਤਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੇ ਇੱਕ ਹਜਾਰ ਰੁਪਏ।’’

ਦੀਨਾ ਸਮਝਿਆ ਨਹੀਂ। ਬੋਲਿਆ, ‘‘ਦਿਨ! ਦਿਨ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੈ? ਇਹ ਦੱਸੋ ਕਿੰਨੇ ਏਕੜ?’’

ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇਹ ਸਭ ਗਿਣਨਾ-ਗਿਣਾਉਣਾ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਦਿਨ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਵੇਚਦੇ ਹਾਂ, ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਪੈਦਲ ਚਲਕੇ ਤੂੰ ਵਲ ਲਏਂਗਾ, ਉਹੀ ਤੇਰੀ। ਤੇ ਕੀਮਤ ਹੈ ਹੀ ਦਿਨ ਭਰ ਦੀ ਇੱਕ ਹਜਾਰ।’’

ਦੀਨਾ ਅਚਰਜ ਵਿੱਚ ਪੈ ਗਿਆ ਕਿਹਾ, ‘‘ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਬਹੁਤ-ਸਾਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।’’

ਸਰਦਾਰ ਹੱਸਿਆ। ਬੋਲਿਆ, ‘‘ਹਾਂ, ਕਿਉਂ ਨਹੀ। ਬਸ, ਉਹ ਸਭ ਤੁਹਾਡੀ। ਪਰ ਇੱਕ ਸ਼ਰਤ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਉਸੇ ਦਿਨ, ਉਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਨਾ ਆ ਗਏ, ਜਿੱਥੋਂ ਚਲੋਗੇ, ਤਾਂ ਕੀਮਤ ਜਬਤ ਸਮਝੀ ਜਾਏਗੀ।’’

‘‘ਲੇਕਿਨ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਕਿਵੇਂ ਚੱਲੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਚੱਲਿਆ ਸੀ।’’

‘‘ਕਿਉਂ, ਅਸੀਂ ਸਭ ਨਾਲ ਚੱਲਾਂਗੇ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਠਹਿਰਨ ਨੂੰ ਕਹੋਗੇ, ਠਹਿਰੇ ਰਹਾਂਗੇ। ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਥੇ ਹੀ ਪਰਤ ਆਉਣਾ। ਨਾਲ ਕਹੀ ਲੈ ਲੈਣਾ। ਜਿੱਥੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਿਆ, ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਹਰ ਮੋੜ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਢੇਰੀ ਦੀ ਨਿਸਾਨੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਪਿੱਛੇ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਲੋਕ ਚੱਲਾਂਗੇ ਅਤੇ ਹੱਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਹਦਬੰਦੀ ਦੀ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚ ਦੇਵਾਂਗੇ। ਹੁਣ ਦਿਨ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨਾ ਚਾਹੋ, ਵੱਡੇ-ਤੋਂ-ਵੱਡਾ ਚੱਕਰ ਤੁਸੀਂ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਤੇ ਸੂਰਜ ਛਿਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿੱਥੋਂ ਚਲੇ ਸੀ, ਓਥੇ ਆ ਜਾਣਾ। ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਲ ਲਓਗੇ, ਉਹ ਤੁਹਾਡੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ।’’

ਦੀਨਾ ਖੁਸ਼ ਹੋਇਆ। ਤੈਅ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਗਲੇ ਸਵੇਰੇ ਹੀ ਚਲਣ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ। ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਗੱਪਸ਼ੱਪ ਹੋਈ, ਖਾਣਾ-ਪੀਣਾ ਹੋਇਆ। ਇੰਜ ਹੀ ਕਰਦੇ-ਕਰਾਂਦੇ ਰਾਤ ਹੋ ਗਈ। ਦੀਨੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ੂਬ ਆਰਾਮਦੇਹ ਖੰਭਾਂ ਦਾ ਬਿਸਤਰ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਰਾਤ ਭਰ ਲਈ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਏ। ਕਹਿ ਗਏ ਕਿ ਪਹੁ ਫਟਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਹ ਆ ਜਾਣਗੇ, ਤਾਂਕਿ ਸੂਰਜ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ-ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਕਾਮ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਇਆ ਜਾਵੇ।

ਦੀਨਾ ਆਪਣੇ ਖੰਭਾਂ ਦੇ ਬਿਸਤਰ ਤੇ ਲਿਟਿਆ ਤਾਂ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਈ। ਰਹਿ-ਰਹਿਕੇ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਦਾ ਸੀ:

‘‘ਤੁਰ ਕੇ ਮੈਂ ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਮਿਣ ਲਵਾਂਗਾ ਕੁੱਝ ਠਿਕਾਣਾ ਹੈ! ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਪੈਂਤੀ ਮੀਲ ਤਾਂ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਦਿਨ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੈਂਤੀ ਮੀਲ! – ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਏਗੀ! ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਘੱਟੀਆ ਵਾਲੀ ਤਾਂ ਵੇਚ ਦੇਵਾਂਗਾ ਜਾਂ ਠੇਕੇ ਤੇ ਚਾੜ੍ਹ ਦੇਵਾਂਗਾ, ਲੇਕਿਨ ਜੋ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇਗੀ ਓਥੇ ਆਪਣਾ ਫਾਰਮ ਹਾਊਸ ਬਣਾਵਾਂਗਾ। ਦੋ ਦਰਜਨ ਬੈਲ ਤਾਂ ਫਿਲਹਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਹੋਣਗੇ। ਦੋ ਆਦਮੀ ਵੀ ਰੱਖਣੇ ਹੋਣਗੇ। ਕੋਈ ਡੇਢ ਸੌ ਏਕੜ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਾਂਗਾਂ। ਬਾਕੀ ਚਰਾਈ ਦੇ ਲਈ।’’

ਦੀਨਾ ਰਾਤ ਭਰ ਪਿਆ ਜ਼ਮੀਨ-ਅਸਮਾਨ ਦੇ ਕੁਲਾਬੇ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਦੇਰ-ਰਾਤ ਕਿਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਨੀਂਦ ਆਈ। ਅੱਖ ਝਪਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਖਿੜ ਖਿੜ ਹੱਸਣ ਦੀ ਅਵਾਜ ਉਸਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਈ। ਅਚਰਜ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਹ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਉੱਠਕੇ ਬਾਹਰ ਆਕੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਕੋਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸਰਦਾਰ ਹੀ ਬਾਹਰ ਬੈਠਾ ਜ਼ੋਰ-ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਹਾਸੇ ਦੇ ਮਾਰੇ ਆਪਣਾ ਢਿੱਡ ਫੜ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਦੀਨੇ ਨੇ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹਿਆ, ‘‘ਤੁਸੀ ਏਸ ਤਰਾਂ ਹੱਸ ਕਿਉਂ ਰਹੇ ਹੋ?’’ ਲੇਕਿਨ ਅਜੇ ਪੁੱਛਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਵੇਖਦਾ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਓਥੇ ਸਰਦਾਰ ਤਾਂ ਹੈ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਸੌਦਾਗਰ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਜੇ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਜੀਹਨੇ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਸੀ। ਤਦ ਦੀਨਾ ਉਸ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣ ਹੀ ਲੱਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਆਏ? ਪਰ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਸੌਦਾਗਰ ਵੀ ਉਥੇ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਹੀ ਪੁਰਾਣਾ ਕਿਸਾਨ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੁੱਦਤ ਹੋਈ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਪਤਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਆਪ ਸ਼ੈਤਾਨ ਸੀ, ਜਿਸਦੇ ਖੁਰ ਵੀ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿੰਗ ਵੀ। ਉਹ ਓਥੇ ਬੈਠਾ ਠਹਾਕੇ ਮਾਰ ਮਾਰ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਾਹਮਣੇ ਉਸਦੇ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ – ਨੰਗੇ ਪੈਰ, ਸ਼ਰੀਰ ਤੇ ਬਸ ਇੱਕ ਕੁੜਤਾ-ਧੋਤੀ। ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਉਹ ਆਦਮੀ ਮੂਧੇ ਮੂੰਹ ਬੇਹਾਲ ਪਿਆ ਸੀ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਇਹ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਆਦਮੀ ਕੌਣ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ? ਵੇਖਦਾ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਦਮੀ ਦੂਜਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਖੁਦ ਦੀਨਾ ਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਜਾਨ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਇਹ ਵੇਖਕੇ ਮਾਰੇ ਡਰ ਦੇ ਉਹ ਘਬਰਾ ਗਿਆ। ਇੰਨੇ ਵਿੱਚ ਉਸੀ ਅੱਖ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈ।

ਉੱਠਕੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸੁਪਨੇ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਨਾ ਜਾਣੇ ਕੀ ਕੀ ਬੇਹੂਦਾ ਗੱਲਾਂ ਵੇਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਹ! ਇਹ ਸੋਚਕੇ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਬਾਹਰ ਝਾਕ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਸਵੇਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਸੋਚਿਆ, ਸਮਾਂ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਜਗਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਚੱਲਣ ਵਿੱਚ ਦੇਰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ।

ਉਹ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ। ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੱਡੀ ਤਿਆਰ ਕਰੇ। ਆਪ ਕੋਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਣ ਚੱਲ ਪਿਆ।

ਜਾਕੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਸਵੇਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਜ਼ਮੀਨ ਨਾਪਣ ਚੱਲ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।’’ ਕੋਲ ਲੋਕ ਸਭ ਉੱਠੇ ਅਤੇ ਇੱਕਠੇ ਹੋਏ। ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਆ ਗਿਆ। ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਚਾਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਚਾਹ ਲਈ ਪੁੱਛਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਚਾਹ ਕਾਰਨ ਦੇਰ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਕੇ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਆਪਾਂ ਹੁਣ ਚੱਲੀਏ। ਵਕਤ ਬਹੁਤ ਹੋ ਗਿਆ।’’

ਕੋਲ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸਭ ਚੱਲ ਪਏ। ਕੁੱਝ ਘੋੜੇ ਤੇ, ਕੁੱਝ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ। ਦੀਨਾ ਨੌਕਰ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਬੈਲ-ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਸਵਾਰ ਸੀ। ਕਹੀ ਉਸਨੇ ਨਾਲ ਰੱਖ ਲਈ ਸੀ। ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਪੁੱਜੇ, ਪਹੁ ਅਜੇ ਫੁੱਟ ਹੀ ਰਹੀ ਸੀ। ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਥੜੀ ਸੀ, ਪਾਰ ਖੁੱਲ੍ਹਮ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਵਿਛਿਆ ਮੈਦਾਨ। ਥੜੀ ਤੇ ਪਹੁੰਚਕੇ ਗੱਡੀਆਂ-ਘੋੜਿਆਂ ਤੋਂ ਸਭ ਉੱਤਰ ਆਏ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਜਮ੍ਹਾ ਹੋ ਗਏ। ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਹੱਥ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ,”ਵੇਖਦੇ ਹੋ, ਜਿਥੇ ਤਕ ਨਜ਼ਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਥੇ ਤਕ, ਸਾਡੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੋ, ਲੈ ਲਓ।”

ਦੀਨੇ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚਮਕ ਉਠੀਆਂ। ਧਰਤੀ ਇੱਕ ਦਮ ਅਛੂਤੀ ਪਈ ਸੀ। ਹਥੇਲੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਮਵਾਰ ਅਤੇ ਮੁਲਾਇਮ ਕੁਆਰੀ ਧਰਤੀ। ਵੜੇਵਿਆਂ ਵਰਗੀ ਕਾਲੀ। ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਜਰਾ ਨਿਵਾਣ ਸੀ, ਓਥੇ ਛਾਤੀ-ਛਾਤੀ ਜਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਰਿਆਲੀ ਛਾਈ ਸੀ।

ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਤੋਂ ਜੱਤਦਾਰ ਟੋਪੀ ਉਤਾਰੀ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਤੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਕਿਹਾ ‘‘ਇਹ ਨਿਸ਼ਾਨ ਰਿਹਾ। ਇੱਥੋਂ ਚੱਲੋ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਆ ਜਾਣਾ। ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਲ਼ ਲਓਗੇ, ਉਨੀ ਤੁਹਾਡੀ।’’

ਦੀਨਾ ਨੇ ਵੀ ਰੁਪਏ ਕੱਢੇ ਅਤੇ ਗਿਣ ਕੇ ਟੋਪੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਦਿੱਤੇ। ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਆਪਣਾ ਕੋਟ ਉਤਾਰਿਆ ਅਤੇ ਲੰਗੋਟੀ ਕਸ ਲਈ। ਅੰਗੋਛੇ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀ ਰੱਖੀ, ਬਾਹਾਂ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ, ਪਾਣੀ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਕੀਤਾ, ਆਪਣੇ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਕਹੀ ਲਈ, ਅਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਕੁੱਝ ਪਲ ਸੋਚਦਾ ਰਹਿ ਗਿਆ ਕਿ ਕਿਸ ਪਾਸੇ ਜਾਣਾ ਬਿਹਤਰ ਰਹੇਗਾ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਲਲਚਾਈਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਦੌੜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਉਸਨੇ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅੱਗੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾਏਗਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਹੀ ਚੱਲਾਂ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਪੂਰਬ ਦੇ ਵੱਲ ਮੁੰਹ ਕਰਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਅੰਗੜਾਈ ਲੈ ਕੇ ਸੁਸਤੀ ਹਟਾਈ ਅਤੇ ਦੂਰ ਦੁਮੇਲ ਤੇ ਨਿਗਾਹ ਟਿਕਾ ਸੂਰਜ ਦਾ ਮੂੰਹ ਚਮਕਣ ਦੀ  ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗਾ।

ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਵਕਤ ਨਹੀਂ ਗੁਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਠੰਡੇ ਠੰਡੇ ਵਾਧੂ ਪੰਧ ਮੁਕਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਰਨ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਦੀਨਾ ਮੋਢੇ ਤੇ ਕਹੀ ਸੰਭਾਲ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਪੁਲਾਘਾਂ ਭਰਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਠਿਲ੍ਹ ਪਿਆ।

ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੌਲੀ ਚੱਲਿਆ ਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤਾ ਤੇਜ਼। ਹਜ਼ਾਰ ਕੁ ਗਜ ਚਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਠਹਰਿਆ। ਓਥੇ ਇੱਕ ਢੇਰੀ ਬਣਾਈ ਤੇ ਉਤੇ ਦੱਭ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਸੌਖ ਨਾਲ ਦਿਖ ਸਕੇ। ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਬਦਨ ਵਿੱਚ ਫੁਰਤੀ ਆ ਗਈ। ਉਸਨੇ ਚਾਲ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਲਾਈ।

ਹੁਣ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖਿਆ। ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਥੇੜੀ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਤੇ ਆਦਮੀ ਖੜੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗੱਡੀ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਦੇ ਆਰੇ ਤੱਕ ਚਮਕਦੇ ਦਿਖਦੇ ਸਨ। ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਤਿੰਨ ਮੀਲ ਤਾਂ ਉਹ ਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਧੁੱਪ ਤਿੱਖੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਬਾਸਕਟ ਉਤਾਰਕੇ ਉਸਨੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਰੱਖ ਲਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਹੁਣ ਖਾਸੀ ਗਰਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਿਆ। ਵਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੁੱਝ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਵੀ ਸੋਚਿਆ ਜਾਂਦਾ।

‘‘ਇੱਕ ਪਹਿਰ ਤਾਂ ਗੁਜ਼ਰ ਗਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਪਹਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹੂੰ, ਅਜੇ ਜਲਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਜੁੱਤੇ ਉਤਾਰ ਲਵਾਂ।’’ ਇਹ ਸੋਚ ਉਸਨੇ ਜੁੱਤੇ ਉਤਾਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਲੰਗੋਟੀ ਵਿੱਚ ਅੜੁੰਗ ਲਏ ਅਤੇ ਰਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸੋਚਿਆ, ‘‘ਅਜੇ ਤਿੰਨ ਕੁ ਮੀਲ ਹੋਰ ਵੀ ਚਲਿਆ ਚੱਲਾਂ। ਤਦ ਦੂਜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਮੁੜਾਂਗਾ। ਕੈਸੀ ਉਮਦਾ ਜਗਾਹ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਹੱਥੋਂ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ਹਿਮਾਕਤ ਹੈ; ਪਰ ਕਿੰਨੀ ਅਜਬ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧੋ, ਓਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੋਰ ਚੱਕਵੀਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।’’

ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਹੋਰ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਚੱਲਿਆ। ਫਿਰ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਥੇੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਆਦਮੀ ਰੀਂਗਦੀ ਕੀੜੀ ਵਰਗੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ …। ਦੀਨੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ, ‘‘ਓਹ, ਮੈਂ ਏਧਰ ਕਾਫ਼ੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਹੁਣ ਪਰਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।’’ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਬੇਹੱਦ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਿਆਸ ਵੀ ਲੱਗ ਆਈ ਸੀ।

ਇੱਥੇ ਠਹਿਰਕੇ ਉਸਨੇ ਢੇਰੀ ਬਣਾਈ, ਉੱਪਰ ਘਾਹ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਪਾਣੀ ਪੀਕੇ ਸਿੱਧਾ ਖੱਬੇ ਮੁੜ ਪਿਆ। ਚੱਲਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ, ਚੱਲਦਾ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਦੱਭ ਕਾਈ ਉੱਚੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹਨੂੰ ਥਕਾਵਟ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਉਸਨੇ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਸਿਖਰ ਦੁਪਹਿਰ ਹੋ ਆਈ ਸੀ।

ਸੋਚਿਆ, ਹੁਣ ਜ਼ਰਾ ਆਰਾਮ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬੈਠ ਗਿਆ। ਰੋਟੀ ਕੱਢਕੇ ਖਾਧੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ। ਲਿਟਿਆ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਤੇ ਨੀਂਦ ਹੀ ਨਾ ਆ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬੈਠ, ਫਿਰ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਪਿਆ।

ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਚੱਲਣਾ ਹੁਣ ਆਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਖਾਣੇ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਦਮ ਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਗਰਮੀ ਤਿੱਖੀ ਹੋ ਚੱਲੀ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਊਂਘ ਜਿਹੀ ਆਉਣ ਲੱਗੀ। ਤਾਂ ਵੀ ਉਹ ਚੱਲਦਾ ਹੀ ਗਿਆ। ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਤਕਲੀਫ ਘੜੀ ਦੋ ਘੜੀ ਦੀ ਹੋਣੀ ਹੈ, ਆਰਾਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ।

ਇਧਰ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸਨੇ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਬੀ ਵਾਟ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜਣ ਵਾਲਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅੱਗੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉਪਜਾਊ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਸ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਤਾਂ ਮੂਰਖਤਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਇੱਥੇ ਫਸਲ ਅਜਿਹੀ ਉੱਗੇਗੀ ਕਿ ਕੀ ਕਹਿਣਾ! ਇਹ ਸੋਚ ਉਸਨੇ ਉਸ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਵੀ ਵਲ਼ ਲਿਆ ਅਤੇ ਪਾਰ ਆਕੇ ਢੇਰੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੁੜਿਆ। ਜਦੋਂ ਥੇੜੀ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਿਆ ਤਾਂ ਤਪਸ ਦੇ ਮਾਰੇ ਹਵਾ ਕੰਬਦੀ ਜਿਹੀ ਲੱਗੀ। ਉਸ ਕਾਂਬੇ ਦੇ ਧੁੰਦਕਾਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਥੇੜੀ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਦਿਖਦੀ ਸੀ।

ਦੀਨੇ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਖੇਤ ਦੀਆਂ ਇਹ ਦੋ ਭੁਜਾਵਾਂ ਮੈਂ ਜਿਆਦਾ ਵਲ਼ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਹੁਣ ਏਧਰ ਕੁੱਝ ਘੱਟ ਹੀ ਰਹਿਣ ਦੇਵਾਂ। ਉਹ ਤੇਜ਼ ਕਦਮੀਂ ਤੀਜੀ ਤਰਫ਼ ਵਧਿਆ। ਉਸਨੇ ਸੂਰਜ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ। ਸੂਰਜ ਕੋਈ ਦੋ ਤਿਹਾਈ ਆਪਣਾ ਚੱਕਰ ਕੱਟ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਮੁਕਾਮ ਤੋਂ ਅਜੇ ਉਹ ਦਸ ਮੀਲ ਦੂਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਜਾਣ ਹੀ ਦੇਵਾਂ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਇੱਕ ਬਾਹੀ ਛੋਟੀ ਰਹਿ ਜਾਇਗੀ ਤਾਂ ਛੋਟੀ ਹੀ ਸਹੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਸਿੱਧੀ ਲਕੀਰ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਵਾਪਸ ਚਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਕਿਤੇ ਦੂਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਤਾਂ ਬਾਜ਼ੀ ਹੱਥੋਂ  ਗਈ। ਓਏ, ਐਨੀ ਹੀ ਜ਼ਮੀਨ ਕੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੈ!

ਇਹ ਸੋਚ ਦੀਨੇ ਨੇ ਓਥੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਥੇੜੀ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਮੂੰਹ ਕਰਕੇ ਠੀਕ ਨੱਕ ਦੀ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਪਿਆ।

ਪਰ ਹੁਣ ਚੱਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਧੁੱਪ ਨੇ ਉਹਦੀ ਨਾਂਹ ਕਰਾਈ ਪਈ ਸੀ। ਨੰਗੇ ਪੈਰ ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ਚੀਰੇ ਅਤੇ ਛਾਲੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਜ਼ਰਾ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਦਾ ਜੀ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਸੂਰਜ ਛਿਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੇ ਓਥੇ ਪਹੁੰਚਣਾ ਸੀ। ਸੂਰਜ ਕਿਸੇ ਦੀ ਬਾਟ ਵੇਖਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ! ਉਹ ਪਲ-ਪਲ ਹੇਠਾਂ ਢਲਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਉਸਨੂੰ  ਸੋਚ ਘੇਰਨ ਲੱਗੀ ਕਿ ਮੈਥੋਂ ਵੱਡੀ ਭੁੱਲ ਹੋ ਗਈ। ਮੈਂ ਏਨੇ ਪੈਰ ਪਸਾਰੇ ਕਿਉਂ? ਜੇਕਰ ਕਿਤੇ ਵਕਤ ਨਾਲ ਨਾ ਪਹੁੰਚ ਹੋਇਆ ਤਾਂ?

ਉਸਨੇ ਫਿਰ ਥੇੜੀ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਿਆ, ਫਿਰ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਰਫ਼। ਮੁਕਾਮ ਤੋਂ ਅਜੇ ਉਹ ਦੂਰ ਸੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੋਲ ਝੁਕ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਦੀਨਾ ਜੀ ਤੋੜ ਚੱਲਣ ਲੱਗਾ। ਪਰ ਸਾਹ ਫੁੱਲ ਲੱਗ ਪਿਆ ਤੇ ਕਠਿਨਾਈ ਵਧ ਗਈ ਸੀ; ਲੇਕਿਨ ਤੇਜ਼ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਦਮ ਉਹ ਰੱਖਦਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਮੰਜ਼ਲ ਅਜੇ ਵੀ ਦੂਰ ਸੀ। ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸਨੇ ਭੱਜਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਵਾਸਕਟ ਲਾਹ ਕੇ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ, ਜੁੱਤੀ ਵਗਾਹ ਮਾਰੀ ਤੇ ਟੋਪੀ ਵੀ, ਬਸ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕਹੀ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤੀ।

ਰਹਿ-ਰਹਿ ਕੇ ਸੋਚੇ ਕਿ ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ? ਮੈਂ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਚੀਜ਼ ਹਥਿਆਉਣੀ ਚਾਹੀ।

ਹੁਣ ਬਣਿਆ ਬਣਾਇਆ ਕੰਮ ਵਿਗੜਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਛਿਪਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਓਥੇ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚਾਂਗਾ ?

ਇਸ ਸੋਚ ਅਤੇ ਡਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਹੌਂਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਮੁੜ੍ਹਕੋ-ਮੁੜ੍ਹਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਲੰਗੋਟੀ ਗਿੱਲੀ ਹੋਕੇ ਚਿਪਕੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਸੁੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਭੱਜਦਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਛਾਤੀ ਉਸਦੀ ਲੁਹਾਰ ਦੀ ਧੌੰਕਣੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਲ ਉੱਠੀ, ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਹਥੌੜੇ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂਵਰਗੀ ਠੱਕ ਠੱਕ ਹੋਣ ਲੱਗੀ। ਉੱਧਰ ਲੱਤਾਂ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਡਰ ਲਗਿਆ ਕਿ ਥਕਾਣ ਦੇ ਮਾਰੇ ਕਿਤੇ ਡਿੱਗ ਕੇ ਢੇਰ ਹੀ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਹਾਲ ਇਹ ਸੀ, ਤੇ ਰੁਕ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸਕਿਆ। ਏਨਾ ਭੱਜਕੇ ਵੀ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਰੁਕਾਂਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਲੋਕ ਮੇਰੇ ਤੇ ਹੱਸਣਗੇ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਮੂਰਖ ਬਣਾਉਣਗੇ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਦੌੜਨਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਿਆ। ਭੱਜਦਾ ਹੀ ਗਿਆ। ਅੱਗੇ ਕੋਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਾਈ ਪੈਂਦੀਆਂ ਸੀ। ਉਹ ਉਹਨੂੰ ਉੱਚੀ ਹਾਕਾਂ ਮਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਹਾਕਾਂ ਨਾਲ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਹੋਰ ਸੁਲਘ ਉੱਠਿਆ। ਆਪਣੀ ਆਖ਼ਰੀ ਤਾਕਤ ਸਮੇਟ ਉਹ ਭੱਜਿਆ।

ਸੂਰਜ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਤਿਰਛੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਖ਼ੂਬ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਲਹੂ ਵਰਗਾ ਲਾਲ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਡੁੱਬਿਆ, ਹੁਣ ਡੁੱਬਿਆ। ਸੂਰਜ ਬਹੁਤ ਹੇਠਾਂ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਸੀ। ਲੇਕਿਨ ਦੀਨਾ ਵੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੇ ਬਿਲਕੁੱਲ ਕਿਨਾਰੇ ਆ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਥੇੜੀ ਤੇ ਹੱਥ ਹਿਲਾ-ਹਿਲਾਕੇ ਹੌਸਲਾ ਅਫਜਾਈ ਕਰਦੇ ਕੋਲ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਰੱਖੀ ਉਹ ਟੋਪੀ ਵੀ ਦਿਖਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਰਕਮ ਵੀ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਓਥੇ ਬੈਠਾ ਸਰਦਾਰ ਵੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਢਿੱਡ ਫੜੀਂ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਸੁਪਨੇ ਦੀ ਯਾਦ ਹੋ ਆਈ।

ਉਸਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਹਾਏ, ਜ਼ਮੀਨ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵਲ਼ ਲਈ ਹੈ, ਲੇਕਿਨ ਕੀ ਰੱਬ ਮੈਨੂੰ ਉਹਨੂੰ ਭੋਗਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਦਾ ਵੀ ਰਹਿਣ ਦੇਵੇਗਾ? ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਤਾਂ ਨਿਕਲਦੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਮੁਕਾਮ ਤੱਕ ਹੁਣ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਾਂਗਾ। ਦੀਨੇ ਨੇ ਹਸਰਤ-ਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਰਫ਼ ਵੇਖਿਆ ਸੂਰਜ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਛੂ ਚੁਕਾ ਸੀ। ਉਹ ਬਚੀ -ਖੁਚੀ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਕਮਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਭੱਜਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੱਤਾਂ ਸਾਥ ਨਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹੋਣ। ਥੇੜੀ ਤੇ ਪੁੱਜਦੇ-ਪੁੱਜਦੇ ਹਨੇਰਾ ਉੱਤਰ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਉੱਤੇ ਵੇਖਿਆ-ਸੂਰਜ ਲੁੱਕ ਚੁਕਾ ਸੀ। ਉਸਦੇ ਮੁੰਹ ਤੋਂ ਇੱਕ ਚੀਖ਼ ਜਿਹੀ ਨਿਕਲ ਗਈ, “ਹਾਏ ਮੇਰੀ ਸਾਰੀ ਮਿਹਨਤ ਬੇਕਾਰ ਗਈ!” ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਪਿਆ ਕਿ ਹੰਭਲਾ ਮਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਅਜੇ ਵੀ ਦਿਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਸੂਰਜ ਛਿਪਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਸ ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿਖਦਾ। ਇਹ ਸੋਚਕੇ ਉਸਨੇ ਲੰਮੀ ਸਾਹ ਖਿੱਚੀ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਥੇੜੀ ਵੱਲ ਭੱਜਿਆ। ਸਿੱਖਰ ਤੇ ਅਜੇ ਧੁੱਪ ਸੀ। ਨੇੜੇ  ਪੁੱਜਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਮਣੇ ਟੋਪੀ ਵੇਖੀ। ਬਰਾਬਰ ਸਰਦਾਰ ਬੈਠਾ ਅਜੇ ਵੀ ਢਿੱਡ ਫੜੀਂ ਹੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੀਨੇ ਨੂੰ ਫਿਰ ਆਪਣਾ ਸੁਫ਼ਨਾ ਯਾਦ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਚੀਖ਼ ਨਿਕਲ ਪਈ। ਲੱਤਾਂ ਉੱਕਾ ਜਵਾਬ ਦੇ ਗਈਆਂ।

ਉਹ ਮੂੰਹ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਡਿਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹੱਥ ਟੋਪੀ ਤੱਕ ਜਾ ਪੁੱਜੇ।

“ਖ਼ੂਬ! ਖ਼ੂਬ!” ਸਰਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਵੇਖੋ, ਇਸਨੇ ਕਿੰਨੀ ਜ਼ਮੀਨ ਮਾਰ ਲਈ!”

ਦੀਨੇ ਦਾ ਨੌਕਰ ਭੱਜਿਆ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਮਾਲਿਕ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣਾ ਚਾਹਿਆ। ਲੇਕਿਨ ਵੇਖਦਾ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਮਾਲਿਕ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਖ਼ੂਨ ਨਿਕਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਦੀਨਾ ਮਰ ਚੁਕਾ ਸੀ। ਕੋਲ ਲੋਕ ਤਰਸ ਨਾਲ ਅਤੇ ਵਿਅੰਗ ਨਾਲ ਹੱਸਣ ਲੱਗੇ। ਨੌਕਰ ਨੇ ਕਹੀ ਫੜੀ ਅਤੇ ਦੀਨੇ ਲਈ ਕਬਰ ਪੁੱਟੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਲਿਟਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਿਰ ਤੋਂ ਪੈਰ ਤੱਕ ਕੁਲ ਛੇ ਫੁੱਟ ਜ਼ਮੀਨ ਉਸ ਲਈ ਵਾਧੂ ਸੀ।

ਅਨੁਵਾਦ: ਚਰਨ ਗਿੱਲ

ਵਿੰਕੀ – ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ

April 28, 2020

ਘਰ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਅੱਜ ਹੌਲੇ ਫੁਲ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿੰਕੀ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ।

 

ਮੰਗੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰ ਉਤੇ ਕੁੜੀ ਨੇ ਇਕ ਛਾਂ ਜਿਹੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਛਾਵਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਦੀਆਂ। ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਤਿੱਖੇ ਸਨ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਰੰਗ ਕੁਝ ਪੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਮੰਗਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਪੱਕੇ ਰੰਗ ਦੀ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੁੰਡੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਲਕ ਜਾਂਦੇ ਜਿਵੇਂ ਸਜਰੀਆਂ ਫੜੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫਬਾ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਂਦਾ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਕਈਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਰੰਗ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬਹਾਨਾ ਪਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕੰਨੀ ਛੁਡਾ ਜਾਂਦੇ।

ਹੁਣ ਤੇ ਉਹ ਕਿਧਰੇ ਗੱਲ ਟੋਰਦੇ ਵੀ ਡਰਨ ਲਗ ਪਏ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਗੱਲ ਕਦੀ ਟੁਰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਿੰਕੀ ਦੀ ਮਾਂ ਪਹਿਲੇ ਵੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਸੋਹਣੇ ਥਾਂ ਵਿਆਹੀ ਗਈ ਸੀ। ‘‘ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕੀ ਨੇ-ਚੁਮਿਆਰ। ਬਸ ਚੰਮ ਪਰਖਦੇ ਨੇ।’’ ਉਹ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਰੰਗ ਵੇਖਣ ਦੀ ਚਾਹ ਬਾਰੇ ਆਖਦੀ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਏਵੇਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਕਲੇਜਾ ਠੰਡਾ ਹੁੰਦਾ। ਕੋਈ ਇਸ ਕਟਾਖਸ਼ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਰੰਗ ਪਰਖਣਾ ਛਡ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

 

ਪਰ ਅਜ ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ।

 

ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਪਿਓ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬੜਾ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕੁੜੀ ਦਾ ਪਿਤਾ ਗਜ਼ਟਿਡ ਅਫ਼ਸਰ ਹੈ, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਉਹ ਗਜ਼ਟਿਡ ਅਫ਼ਸਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਤਨਖ਼ਾਹ ਭਾਵੇਂ ਢਾਈ ਸੌ ਰੁਪਏ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਹੈ ਕੇਵਲ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਹੀ ਸੀ, ਅਫ਼ਸਰ ਨਹੀਂ ਸੇ। ਜੇ ਗਜ਼ਟਿਡ ਦੇ ਘਰ ਵਿਆਹਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਕੀ ਮਾੜਾ ਸੀ?

 

ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਮਨਾਣਾ ਇੰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਵੀ ਕਾਲਾ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਕਲ ਕੁਝ ਇੰਨੀ ਸੋਹਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਿਮਲੇ ਵਿਚ ਨਾਲ ਟੁਰਦੀ ਸੋਹਣੀ ਲਗੇ। ਸੌਹਰਾ ਵੀ ਉਹ ਅਫ਼ਸਰ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਹੁਣ ਤਕ ਆਏ ਸਾਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਵਿੰਕੀ ਵਾਲੇ ਸਾਕ ਨੂੰ ਸੁਟ ਨਹੀਂ ਪਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗਿਆ ਤੇ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਕਾਨ ਦਵਾਲੇ ਕਈ ਚੱਕਰ ਲਾਏ। ਉਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਘਰ ਵੇਖਿਆ, ਰਹਿਣੀ ਸਹਿਣੀ ਵੇਖੀ, ਬਣੀ ਫੱਬੀ, ਕਾਲਜ ਪੜ੍ਹੀ ਯੁਵਤੀ ਵਿੰਕੀ ਵੀ ਸੋਹਣੀ ਲਗਦੀ ਸੀ, ਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿਤੀ।

 

ਇਸ ਸਾਕ ਕਰਾਣ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਵੀ ਕੁਝ ਹੱਥ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਪਿਓ ਮੇਰਾ ਜਾਣੂ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲਿਆ ਸਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ੰਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਨਵਿਰਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਕੁੜੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਚਤੁਰ ਸੀ, ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਨੰਬਰ ਲੈਂਦੀ ਸੀ? ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਕੂਲ ਮਾਸਟਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਸੀ ਕਿ ਬੁਧੀ ਨੂੰ ਉਹ ਛਟਾਂਕੀਆਂ ਤੋਲੇ ਪਾ ਕੇ ਤੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਚਤੁਰ ਮਾਂ ਹੋਵੇ ਓਨੀ ਚਤੁਰ ਅਗੋਂ ਔਲਾਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ? ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬਹੁਤ ਬੋਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਰਵਾਜ ਚਲ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੁੜੀ ਦੇ ਹੋਰ ਭੈਣ ਭਰਾ ਕਿਥੇ ਵਿਆਹੇ ਹੋਏ ਨੇ? ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਕਿੰਨੇ ਤੇ ਕੀ ਕੀ ਬੱਚੇ ਹੈਨ? ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਕਰਾ ਦਿਤੀ ਸੀ।

‘‘ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਤੇ ਤੁਸਾਂ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਏ। ਅਸੀਂ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਚਿਰ ਦੇ ਲਗੇ ਹੀ ਹੋਏ ਸਾਂ, ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਦਾ।’’ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਸੂਝਵਾਨ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲਾਹਿਆ।

 

‘‘ਧੀ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਜੋਗ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਭਾਬੀ ਜੀ, ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕਰਨਾ ਕਰਾਣਾ ਕੀ ਏ ਕਿਸੇ ਨੇ।’’ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਘਟਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ। ਉਂਜ ਮੈਂ ਬੜਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾ ਦੇਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ ਸਾਂ।

ਇਸ ਸਾਰੇ ਚਾਅ ਰੌਲੇ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵਿੰਕੀ ਵਲ ਗਿਆ ਕਿ ਨਹੀਂ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ ਸੀ। ਆਮ ਜੁਆਨ ਕੁੜੀਆਂ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਡਾਢੀਆਂ ਅੱਕੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਸੋਆਂ ਤੇ ਬੜੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਪਰ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ।

‘‘ਨੀ ਕੁੜੀਏ ਪਸੰਦ ਏ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਤੈਨੂੰ ਕਿ ਨਹੀਂ?’’ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰਵਾਜੀ ਜਿਹੀ ਪੁੱਛਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਜਵਾਬ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਛੇੜ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂਡ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਡਰ ਜਿਹਾ ਲਗਾ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਕੋਈ ਲਿਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ।

 

‘‘ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣਾ।’’ ਉਸ ਨੇ ਠੰਡਾ ਜਿਹਾ ਪਰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਜਵਾਬ ਦਿਤਾ। ਮੇਰੀ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਈ। ਪਰ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਗੱਲ ਠੱਪ ਦਿਤੀ ਕਿ ਹੋਰ ਭਲਾ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।

 

ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਮੈਥੋਂ ਕੁਝ ਵਡੇ ਸਨ ਪਰ ਮੇਰੇ ਬੜੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਮਿੱਤਰ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਆਉਣ ਜਾਣ ਸੀ। ਬੜੀ ਵੇਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹੋਈ। ਅਜੇ ਤਰੀਕ ਮਿਥੀ ਜਾਣੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਵੀ ਮੇਰੇ ਜ਼ੁੰਮੇ ਹੀ ਲਗਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਅਸਾਂ ਅੱਸੂ ਕੱਤੇ ਦਾ ਕੋਈ ਦਿਨ ਕਿਹਾ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਭੂਆ ਦੇ ਲੜਕੇ ਸ਼ਿਮਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਮੁੰਡੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਵਿਆਹ ਪੋਹ ਮਾਘ ਦਾ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਸਨ, ਰਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜੰਞ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਗਾਂਹ ਪੈਂਦਾ ਪੈਂਦਾ ਵਿਆਹ ਵਿਸਾਖ ਤੇ ਜਾ ਪਿਆ ਤੇ ਇਹ ਮਹੀਨਾ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ।

 

ਵਿਆਹ ਪੱਕਾ ਹੋਣ ਤੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਵਿੰਕੀ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਵਧੇਰੇ ਨਿੱਖਰ ਆਇਆ। ਪਹਿਲੇ ਜਿਥੇ ਉਹ ਸਾਡੇ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਲੋਂ ਅਨਗਹਿਲ ਜਿਹੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲਗ ਪਈ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਹਰ ਦੂਜੇ ਚੌਥੇ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਲਈ ਗੱਲ ਛੋਹ ਬਹਿੰਦੀਆਂ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਉਹ ਘਬਰਾ ਜਾਂਦੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇ-ਆਸਰਾ ਸਮਝਦੀ। ਬਹੁਤੀ ਵੇਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਛਿੜਨ ਤੇ ਉਹ ਗੁਟਕਾ ਲੈ ਕੇ ਪਾਠ ਕਰਨ ਲਗ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਬੈਠੀ ਪਾਠ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿੱਲੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟਿਆਂ ਕਬੂਤਰ ਦਾ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦਾ ਕੁਝ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਲਈ ਵੀ ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਚੁਣਿਆ।

 

ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਇਕੱਲਿਆਂ ਬੈਠਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ।

‘‘ਚਾਚਾ ਜੀ! ਤੁਸਾਂ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਏਡੀ ਛੇਤੀ ਕਿਉਂ ਰਖ ਦਿਤਾ?’’

‘‘ਛੇਤੀ ਹੀ ਰਖਣਾ ਸੀ ਪੁੱਤਰ ਉਹ ਮੰਗਦੇ ਜੂ ਛੇਤੀ ਸਨ।’’

 

‘‘ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਾਣਾ।’’

ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਕੋਠੇ ਤੋਂ ਘੜਾ ਡਿਗਣ ਵਾਂਗ ਪਈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਖਾਲੇ ਜਾਂ ਝੂਠੀ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਦਿਲੋਂ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ।

‘‘ਫਿਰ ਮੰਗਣੀ ਕਿਉਂ ਕਰਾਈ?’’ ਮੈਨੂੰ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਆਪਣੇ ਬਚਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ।

‘‘ਮੰਗਣੀ ਵੀ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਕਿਹਾ ਸੀ?’’

‘‘ਅੱਛਾ ਇਹ ਦੱਸ ਕਿ ਵਿਆਹ ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਾਣਾ, ਜਾਂ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਕਰਾਣਾ?’’ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਇਹ ਨੜਾ ਉਧੜਨ ਹੀ ਲਗਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਚਲੋ ਸਾਰਾ ਹੀ ਉਧੜ ਲਵੇ। ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗੇ ਤਾਂ ਅਗੋਂ ਠੀਕ ਚਲ ਸਕੀਏ।

‘‘ਵਿਆਹ ਤੇ ਕਰਾਣਾ ਏਂ ਪਰ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਕਰਾਣਾ।’’

‘‘ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸਾਕ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣਾ ਫਿਰ।’’ ਉਹਨੂੰ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਆਈਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ।

‘‘ਲਭੇ ਨਾ ਲਭੇ, ਤੁਸੀਂ ਏਥੋਂ ਖਲਾਸੀ ਕਰਾ ਦਿਓ।’’

 

ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰਲੇ ਨਾਲ ਕਹੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਣਾ ਹੀ ਪਿਆ।

‘‘ਏਥੋਂ ਖਲਾਸੀ ਕਰਾ ਕੇ ਤੂੰ ਕਿਥੇ ਵਿਆਹ ਕਰਾਣਾ ਏਂ। ਜੇ ਚੰਗੀ ਥਾਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਨਾ ਵਾਂ ਨਾ!’’

ਭਾਵੇਂ ਵਿੰਕੀ ਨੇ ਅੱਜ ਗੱਲ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੁਝ ਔਖਾ ਸੀ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਢਿਡ ਵਿਚ ਅਜੇ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਹੈਨ। ਝਟ ਕੁ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਉਠੀ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਫੜ ਲਿਆਈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇਕ ਵਕੀਲ ਦਾ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਉਂਗਲੀ ਚੁਕੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ। ਉਸ ਵਕੀਲ ਦਾ ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਸਦੀਪ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ।

‘‘ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਤਿਆਰ ਏ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾਣ ਨੂੰ?’’

ਉਸ ਬਿਨਾ ਮੂੰਹੋਂ ਬੋਲੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ।

‘‘ਤੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ?’’

ਆਖ਼ਿਰ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਪਿਓ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਵੀ ਤੇ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਨਾ।

‘‘ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਾਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਜਿਥੇ ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਕਹਿ ਦੇਨੀ ਆਂ।’’

ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਪਾਪਾ ਜੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿੰਕੀ ਦਾ ਵੀ ਉਹ ਪਾਪਾ ਜੀ ਹੀ ਲਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਓਥੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਈ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੰਨ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਓਥੋਂ ਪੁਟਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ੁਲਮ ਹੋਵੇਗਾ।

 

ਪਰ ਕੇਵਲ ਮੇਰੇ ਮੰਨਣ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜੇ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਵਿਆਹ ਕਰਾਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਵੀ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਅਜੇ ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਕਾਰ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤੀ ਆਸ ਦਵਾਣ ਨਾਲੋਂ ਮੈਂ ਘਟ ਆਸ ਦਵਾਣੀ ਚੰਗੀ ਸਮਝੀ।

‘‘ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਬਣੇਗਾ।’’

‘‘ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣੇਗਾ?’’ ਵਿੰਕੀ ਨੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਗਲੇ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਰੋਣਾ ਡੱਕ ਰਹੀ ਸੀ।

‘‘ਹਾਂ!’’ ਸਿੱਧੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ।

ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਤੇ ਨਾਸਾਂ ਕੰਬੀਆਂ। ਫਿਰ ਦੋ ਕੁ ਹਜੋਕੇ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨੇ ਖਾਧੇ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਕੰਬਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਬੇਵਸ ਮੰਜੀ ਤੇ ਲੇਟ ਗਈ ਤੇ ਵਡੇ ਵਡੇ ਹੌਕੇ ਭਰਨ ਲਗ ਪਈ।

 

ਕੁਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਣ ਦਾ ਇਹੋ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਸੀ।

‘‘ਬਈ ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਏ, ਚਾਚਾ ਜੀ!’’ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, ‘‘ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਜ਼ਰਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰ ਕੇ ਟੁਰਾਂ ਤਾ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਭਾਵੇਂ ਐਥੇ ਹੀ ਸੜਕ ਤੇ ਮਿਲ ਪਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਅਗਲੇ ਚੌਂਕ ਵਿਚ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਨੇੜੇ। ਚਿੱਠੀ ਨਾ ਲਿਖੀ ਹੋਵੇ, ਸੁਨੇਹਾ ਨਾ ਘਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਵਕਤ ਨਾ ਮਿਥਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਬਸ, ਮਿਲਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੋਵੇ ਸਹੀ, ਤੇ ਜੇ ਨਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਜਦੋਂ ਮਿਲੀਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤੀ ਵੇਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ – ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਤੇ ਬਥੇਰੀਆਂ ਕਰ ਲਈਦੀਆਂ ਨੇ। ਬੱਸ ਨੰਬਰ ਘੁਮਾਓ ; ਜੇ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹੇਗਾ ਮੈਂ ਸੁਦੀਪ ਬੋਲਦਾ ਵਾਂ, ਜੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਹੇਗਾ ਮੈਂ ਸਿਧੂ ਬੋਲਦਾ ਵਾਂ। ਜੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬੋਲੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ।’’

ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੀਲ ਵਾਂਗ ਉਧੜਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਲਈ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਦਿਲ ਜਮਾਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਪਿਆਰ ਦਾ ਰੰਗ ਉਸ ਉਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੂਹੜਾ ਸੀ।

 

ਆਖ਼ਰ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਬੜੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਦਿਲ ਦੇ ਆਦਮੀ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਉਮੀਦ ਤੋਂ ਉਲਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬੁਰਾ ਮਣਾਇਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਸਵਾਲ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਏਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਕ ਪਾਸਿਓਂ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਉਂ ਤੋੜਨੀ ਸਿਆਣਪ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿੰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਅਗੇ ਸਾਕ ਲੱਭਾ ਹੈ। ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਸਾਕ ਕਿਧਰੇ ਰੜੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਏ ਹੋਏ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਧਰੋਂ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿਲਸਿਲਾ ਬਣਾਓ। ਇਹ ਪੱਕ ਵੀ ਵਿਸਾਖ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸਾਖ ਨੂੰ ਤੇ ਵਿਆਹ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਜੇ ਓਦੋਂ ਤਕ ਕੁਝ ਨਾ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਉਥੇ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।

ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਮੈਂ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਕਹੀਆਂ। ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਵਿੰਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਾਹਲਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਤੀਕਰ ਅਜੇ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਅਪੜੀ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੰਗਣੀ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ? ਤੇ ਅਜੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਤੇ ਘਰੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈਂਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੁਦੀਪ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਦੇ।

 

ਵਿੰਕੀ ਨੇ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਵੀ ਦਿਤੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੁਝ ਅਗਾਂਹ ਨਹੀਂ ਟੁਰੀ ਸੀ। ਮੰਗ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲਿਆਂ ਵਲੋਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸੁਦੀਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਗੱਲ ਟੋਰਨ ਲਈ ਪੱਕੀ ਕਰੇ, ਪਰ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ।

 

ਹੁਣ ਫੱਗਣ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਚੜ੍ਹ ਪਿਆ ਸੀ। ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਘਰ ਵਿਚ ਆਮ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਤੇ ਟੱਬਰ ਵਿਚ ਖੁਲ੍ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਥੋੜੇ ਹੀ ਦਿਨ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋ ਜਾਏ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦਾ ਇਹ ਗੱਲ ਟੁਰ ਪੈਂਦੀ। ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਸਦਾ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬੜਾ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਦਾ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਆਪਣਾ ਇਕ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਾਜਦੂਤ ਸਮਝਦੀ ਸੀ।

 

ਅੱਜ ਉਸ ਨੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੀ ਕਮੀਜ਼ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਖਿਚ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੇੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਕੇ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਚਸ਼ਮਾ ਬਣ ਕੇ ਫੁਟ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ ਤੇ ਵਿੰਕੀ ਦੀ ਗੁੰਝਲ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਰਾਹ ਲੱਭਣ ਲਗੇ। ਰਾਹ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਹੀ ਸੁਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸੁਦੀਪ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਸਾਥੋਂ ਆ ਕੇ ਵਿੰਕੀ ਦਾ ਸਾਕ ਮੰਗਣ। ਆਖ਼ਰ ਜੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਪਿਤਾ ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਲ ਦਾ ਵੀ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਨਾ ਇਧਰ ਜੋਗੇ ਰਹੀਏ ਨਾ ਓਧਰ ਜੋਗੇ।

 

ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਕਰਾਰੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੁਝੀ। ਵਿੰਕੀ ਝੂਠ ਮੂਠ ਸੁਦੀਪ ਨੂੰ ਕਹੇ ਕਿ ਉਹ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਹਾਂ ਕਰਾ ਦੇਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵਿੰਕੀ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਮੰਗੇਤਰ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਵੇਗੀ। ਇਹ ਦਾਬਾ ਮਾਰਨ ਵਿਚ ਵਿੰਕੀ ਦਾ ਹੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਦੀਪ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਛੇਤੀ ਪੱਕਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਦੂਜੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਮਨ ਲਗੀ। ਇਕੋ ਵਾਰ ਪੂਰਾ ਦਬਾ ਪਾਣ ਨਾਲ ਗੱਲ ਸਿੱਧੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲਗ ਪਏ ਕਿ ਏਨੀ ਸੁਹਣੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।

 

ਉਹਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਿਚ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਨਾ ਲਗਾ। ‘‘ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਰਨੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਮੈਂ ਕਹਿ ਕਿਵੇਂ ਸਕਦੀ ਹਾਂ।’’

ਹੈਰਾਨੀ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਚਤੁਰ ਦੁਨੀਆਦਾਰ ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਲ ਵੇਖਣ ਲਗ ਪਏ। ਸਾਡੇ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੋਚਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਵਖੋ ਵਖਰੇ ਸਨ।

ਵਿੰਕੀ

Leaਵe a ਛੋਮਮeਨਟ / ਭਲੋਗ ਫੋਸਟਸ, ਫੁਨਜaਬ ਿ/ ਭੇ ਘਉਰaਵ ੱਰਵਿaਸਟaਵa

 

ਘਰ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਅੱਜ ਹੌਲੇ ਫੁਲ ਅਨੁਭਵ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਵਿੰਕੀ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ।

 

ਮੰਗੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘਰ ਉਤੇ ਕੁੜੀ ਨੇ ਇਕ ਛਾਂ ਜਿਹੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਛਾਵਾਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਹਟਦੀਆਂ। ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਤਿੱਖੇ ਸਨ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਰੰਗ ਕੁਝ ਪੱਕਾ ਜਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਮੰਗਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਪੱਕੇ ਰੰਗ ਦੀ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਗੱਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਮੁੰਡੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਲਕ ਜਾਂਦੇ ਜਿਵੇਂ ਸਜਰੀਆਂ ਫੜੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫਬਾ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ, ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਂਦਾ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਹੁੰਦਾ, ਕਈਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਰੰਗ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਫਿਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬਹਾਨਾ ਪਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕੰਨੀ ਛੁਡਾ ਜਾਂਦੇ।

ਹੁਣ ਤੇ ਉਹ ਕਿਧਰੇ ਗੱਲ ਟੋਰਦੇ ਵੀ ਡਰਨ ਲਗ ਪਏ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਗੱਲ ਕਦੀ ਟੁਰਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵਿੰਕੀ ਦੀ ਮਾਂ ਪਹਿਲੇ ਵੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਆਪ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਸੋਹਣੇ ਥਾਂ ਵਿਆਹੀ ਗਈ ਸੀ। ‘‘ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਕੀ ਨੇ-ਚੁਮਿਆਰ। ਬਸ ਚੰਮ ਪਰਖਦੇ ਨੇ।’’ ਉਹ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਰੰਗ ਵੇਖਣ ਦੀ ਚਾਹ ਬਾਰੇ ਆਖਦੀ, ਪਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨਾਲ ਏਵੇਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਕਲੇਜਾ ਠੰਡਾ ਹੁੰਦਾ। ਕੋਈ ਇਸ ਕਟਾਖਸ਼ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਰੰਗ ਪਰਖਣਾ ਛਡ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

 

ਪਰ ਅਜ ਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਮੰਗੀ ਗਈ ਸੀ।

 

ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਪਿਓ ਨਾਲ ਗੱਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਬੜਾ ਹੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕੁੜੀ ਦਾ ਪਿਤਾ ਗਜ਼ਟਿਡ ਅਫ਼ਸਰ ਹੈ, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਉਹ ਗਜ਼ਟਿਡ ਅਫ਼ਸਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਤਨਖ਼ਾਹ ਭਾਵੇਂ ਢਾਈ ਸੌ ਰੁਪਏ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਹੈ ਕੇਵਲ ਅਸਿਸਟੈਂਟ ਹੀ ਸੀ, ਅਫ਼ਸਰ ਨਹੀਂ ਸੇ। ਜੇ ਗਜ਼ਟਿਡ ਦੇ ਘਰ ਵਿਆਹਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਕੀ ਮਾੜਾ ਸੀ?

 

ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਮਨਾਣਾ ਇੰਨਾ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਰੰਗ ਵੀ ਕਾਲਾ ਸੀ ਤੇ ਸ਼ਕਲ ਕੁਝ ਇੰਨੀ ਸੋਹਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ। ਕੁੜੀ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਿਮਲੇ ਵਿਚ ਨਾਲ ਟੁਰਦੀ ਸੋਹਣੀ ਲਗੇ। ਸੌਹਰਾ ਵੀ ਉਹ ਅਫ਼ਸਰ ਹੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਹੁਣ ਤਕ ਆਏ ਸਾਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਵਿੰਕੀ ਵਾਲੇ ਸਾਕ ਨੂੰ ਸੁਟ ਨਹੀਂ ਪਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਕ ਦਿਨ ਛੁੱਟੀ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਗਿਆ ਤੇ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਕਾਨ ਦਵਾਲੇ ਕਈ ਚੱਕਰ ਲਾਏ। ਉਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਘਰ ਵੇਖਿਆ, ਰਹਿਣੀ ਸਹਿਣੀ ਵੇਖੀ, ਬਣੀ ਫੱਬੀ, ਕਾਲਜ ਪੜ੍ਹੀ ਯੁਵਤੀ ਵਿੰਕੀ ਵੀ ਸੋਹਣੀ ਲਗਦੀ ਸੀ, ਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੇ ਹਾਂ ਕਰ ਦਿਤੀ।

 

ਇਸ ਸਾਕ ਕਰਾਣ ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਵੀ ਕੁਝ ਹੱਥ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਪਿਓ ਮੇਰਾ ਜਾਣੂ ਸੀ ਤੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲਿਆ ਸਾਂ। ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ੰਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਨਵਿਰਤ ਕੀਤੇ ਸਨ। ਕੁੜੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਚਤੁਰ ਸੀ, ਇਮਤਿਹਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਨੰਬਰ ਲੈਂਦੀ ਸੀ? ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਉਹ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਰਿਹਾ। ਸਕੂਲ ਮਾਸਟਰ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਣ ਸੀ ਕਿ ਬੁਧੀ ਨੂੰ ਉਹ ਛਟਾਂਕੀਆਂ ਤੋਲੇ ਪਾ ਕੇ ਤੋਲ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਚਤੁਰ ਮਾਂ ਹੋਵੇ ਓਨੀ ਚਤੁਰ ਅਗੋਂ ਔਲਾਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਆਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ? ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬਹੁਤ ਬੋਦੇ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਰਵਾਜ ਚਲ ਪਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕੁੜੀ ਦੇ ਹੋਰ ਭੈਣ ਭਰਾ ਕਿਥੇ ਵਿਆਹੇ ਹੋਏ ਨੇ? ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਕਿੰਨੇ ਤੇ ਕੀ ਕੀ ਬੱਚੇ ਹੈਨ? ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਉਸ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਕਰਾ ਦਿਤੀ ਸੀ।

‘‘ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਤੇ ਤੁਸਾਂ ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਏ। ਅਸੀਂ ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਚਿਰ ਦੇ ਲਗੇ ਹੀ ਹੋਏ ਸਾਂ, ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣਦਾ।’’ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਸੂਝਵਾਨ ਪਤਨੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕਰਜ਼ਾ ਲਾਹਿਆ।

 

‘‘ਧੀ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸੰਜੋਗ ਹੁੰਦੇ ਨੇ ਭਾਬੀ ਜੀ, ਇਹਦੇ ਵਿਚ ਕਰਨਾ ਕਰਾਣਾ ਕੀ ਏ ਕਿਸੇ ਨੇ।’’ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਘਟਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ। ਉਂਜ ਮੈਂ ਬੜਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਸਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ਿਕਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾ ਦੇਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ ਸਾਂ।

ਇਸ ਸਾਰੇ ਚਾਅ ਰੌਲੇ ਵਿਚ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵਿੰਕੀ ਵਲ ਗਿਆ ਕਿ ਨਹੀਂ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ ਸੀ। ਆਮ ਜੁਆਨ ਕੁੜੀਆਂ ਮਾਪਿਆਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਡਾਢੀਆਂ ਅੱਕੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਸੋਆਂ ਤੇ ਬੜੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ, ਪਰ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਚਾਅ ਨਹੀਂ ਸੀ।

‘‘ਨੀ ਕੁੜੀਏ ਪਸੰਦ ਏ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਤੈਨੂੰ ਕਿ ਨਹੀਂ?’’ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰਵਾਜੀ ਜਿਹੀ ਪੁੱਛਿਆ। ਮੈਂ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਜਵਾਬ ਦੀ ਉਮੀਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਾਂ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਸਵਾਲ ਨਾਲ ਛੇੜ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮੂਡ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਕੁਝ ਡਰ ਜਿਹਾ ਲਗਾ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਕੋਈ ਲਿਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸੀ।

 

‘‘ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣਾ।’’ ਉਸ ਨੇ ਠੰਡਾ ਜਿਹਾ ਪਰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਜਵਾਬ ਦਿਤਾ। ਮੇਰੀ ਘਬਰਾਹਟ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਈ। ਪਰ ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਮੈਂ ਗੱਲ ਠੱਪ ਦਿਤੀ ਕਿ ਹੋਰ ਭਲਾ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।

 

ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਭਾਵੇਂ ਮੈਥੋਂ ਕੁਝ ਵਡੇ ਸਨ ਪਰ ਮੇਰੇ ਬੜੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਮਿੱਤਰ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਆਉਣ ਜਾਣ ਸੀ। ਬੜੀ ਵੇਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਹੋਈ। ਅਜੇ ਤਰੀਕ ਮਿਥੀ ਜਾਣੀ ਸੀ ਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਵੀ ਮੇਰੇ ਜ਼ੁੰਮੇ ਹੀ ਲਗਾ। ਪਹਿਲਾਂ ਅਸਾਂ ਅੱਸੂ ਕੱਤੇ ਦਾ ਕੋਈ ਦਿਨ ਕਿਹਾ। ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਜ਼ੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਭੂਆ ਦੇ ਲੜਕੇ ਸ਼ਿਮਲੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਮੁੰਡੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਵਿਆਹ ਪੋਹ ਮਾਘ ਦਾ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਸਨ, ਰਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਉਹੋ ਜਿਹੀ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜੰਞ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਨਾ ਔਖਾ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਗਾਂਹ ਪੈਂਦਾ ਪੈਂਦਾ ਵਿਆਹ ਵਿਸਾਖ ਤੇ ਜਾ ਪਿਆ ਤੇ ਇਹ ਮਹੀਨਾ ਪੱਕਾ ਹੋ ਗਿਆ।

 

ਵਿਆਹ ਪੱਕਾ ਹੋਣ ਤੇ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਵਿੰਕੀ ਦਾ ਰਵੱਈਆ ਵਧੇਰੇ ਨਿੱਖਰ ਆਇਆ। ਪਹਿਲੇ ਜਿਥੇ ਉਹ ਸਾਡੇ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਲੋਂ ਅਨਗਹਿਲ ਜਿਹੀ ਸੀ, ਹੁਣ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਡਰਨ ਲਗ ਪਈ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਹਰ ਦੂਜੇ ਚੌਥੇ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਕੁੜੀਆਂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਲਈ ਗੱਲ ਛੋਹ ਬਹਿੰਦੀਆਂ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਇਹ ਗੱਲ ਆਉਂਦੀ ਉਹ ਘਬਰਾ ਜਾਂਦੀ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਸੋਚਾਂ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦੀ। ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੇ-ਆਸਰਾ ਸਮਝਦੀ। ਬਹੁਤੀ ਵੇਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਛਿੜਨ ਤੇ ਉਹ ਗੁਟਕਾ ਲੈ ਕੇ ਪਾਠ ਕਰਨ ਲਗ ਜਾਂਦੀ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਬੈਠੀ ਪਾਠ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਸ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿੱਲੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟਿਆਂ ਕਬੂਤਰ ਦਾ ਛੁਟਕਾਰਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਦਾ ਕੁਝ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਉਪਰਾਲੇ ਲਈ ਵੀ ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਚੁਣਿਆ।

 

ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਇਕੱਲਿਆਂ ਬੈਠਾ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਮੈਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ।

‘‘ਚਾਚਾ ਜੀ! ਤੁਸਾਂ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਏਡੀ ਛੇਤੀ ਕਿਉਂ ਰਖ ਦਿਤਾ?’’

‘‘ਛੇਤੀ ਹੀ ਰਖਣਾ ਸੀ ਪੁੱਤਰ ਉਹ ਮੰਗਦੇ ਜੂ ਛੇਤੀ ਸਨ।’’

 

‘‘ਤੁਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਾਣਾ।’’

ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਕੋਠੇ ਤੋਂ ਘੜਾ ਡਿਗਣ ਵਾਂਗ ਪਈ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਿਖਾਲੇ ਜਾਂ ਝੂਠੀ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਦਿਲੋਂ ਬੋਲ ਰਹੀ ਸੀ।

‘‘ਫਿਰ ਮੰਗਣੀ ਕਿਉਂ ਕਰਾਈ?’’ ਮੈਨੂੰ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਆਪਣੇ ਬਚਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ।

‘‘ਮੰਗਣੀ ਵੀ ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਕਦੋਂ ਕਿਹਾ ਸੀ?’’

‘‘ਅੱਛਾ ਇਹ ਦੱਸ ਕਿ ਵਿਆਹ ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਾਣਾ, ਜਾਂ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਕਰਾਣਾ?’’ ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਇਹ ਨੜਾ ਉਧੜਨ ਹੀ ਲਗਾ ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸੋਚਿਆ, ਚਲੋ ਸਾਰਾ ਹੀ ਉਧੜ ਲਵੇ। ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗੇ ਤਾਂ ਅਗੋਂ ਠੀਕ ਚਲ ਸਕੀਏ।

‘‘ਵਿਆਹ ਤੇ ਕਰਾਣਾ ਏਂ ਪਰ ਏਥੇ ਨਹੀਂ ਕਰਾਣਾ।’’

‘‘ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸਾਕ ਨਹੀਂ ਲੱਭਣਾ ਫਿਰ।’’ ਉਹਨੂੰ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਆਈਆਂ ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਸੀ।

‘‘ਲਭੇ ਨਾ ਲਭੇ, ਤੁਸੀਂ ਏਥੋਂ ਖਲਾਸੀ ਕਰਾ ਦਿਓ।’’

 

ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰਲੇ ਨਾਲ ਕਹੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਣਾ ਹੀ ਪਿਆ।

‘‘ਏਥੋਂ ਖਲਾਸੀ ਕਰਾ ਕੇ ਤੂੰ ਕਿਥੇ ਵਿਆਹ ਕਰਾਣਾ ਏਂ। ਜੇ ਚੰਗੀ ਥਾਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੀ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਨਾ ਵਾਂ ਨਾ!’’

ਭਾਵੇਂ ਵਿੰਕੀ ਨੇ ਅੱਜ ਗੱਲ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੁਝ ਔਖਾ ਸੀ। ਉਹ ਚੁੱਪ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਢਿਡ ਵਿਚ ਅਜੇ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਗੱਲਾਂ ਹੈਨ। ਝਟ ਕੁ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਉਠੀ ਤੇ ਅੰਦਰੋਂ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਦੀ ਡਾਇਰੈਕਟਰੀ ਫੜ ਲਿਆਈ। ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇਕ ਵਕੀਲ ਦਾ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਨੰਬਰ ਕੱਢ ਕੇ ਉਸ ਉਂਗਲੀ ਚੁਕੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਸਮਝ ਗਿਆ। ਉਸ ਵਕੀਲ ਦਾ ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਸਦੀਪ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਦਾ ਸੀ।

‘‘ਇਹ ਮੁੰਡਾ ਤਿਆਰ ਏ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾਣ ਨੂੰ?’’

ਉਸ ਬਿਨਾ ਮੂੰਹੋਂ ਬੋਲੇ ਮਾਣ ਨਾਲ ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰ ਹਿਲਾਇਆ।

‘‘ਤੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ?’’

ਆਖ਼ਿਰ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਵਿਆਹ ਲਈ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਪਿਓ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਵੀ ਤੇ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਨਾ।

‘‘ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਾਪਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਏ ਕਿ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਜਿਥੇ ਮਿਲਦੇ ਨੇ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਕਹਿ ਦੇਨੀ ਆਂ।’’

ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਪਾਪਾ ਜੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿੰਕੀ ਦਾ ਵੀ ਉਹ ਪਾਪਾ ਜੀ ਹੀ ਲਗਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਓਥੇ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਈ ਬੈਠੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਮੰਨ ਗਿਆ ਕਿ ਉਹਨੂੰ ਓਥੋਂ ਪੁਟਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ੁਲਮ ਹੋਵੇਗਾ।

 

ਪਰ ਕੇਵਲ ਮੇਰੇ ਮੰਨਣ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਸਿਰੇ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜੇ ਉਹ ਮੁੰਡਾ ਵਿਆਹ ਕਰਾਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਵੀ ਸੀ ਤਾਂ ਵੀ ਅਜੇ ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਤੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚਕਾਰ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤੀ ਆਸ ਦਵਾਣ ਨਾਲੋਂ ਮੈਂ ਘਟ ਆਸ ਦਵਾਣੀ ਚੰਗੀ ਸਮਝੀ।

‘‘ਇਹ ਤੁਹਾਡਾ ਕੰਮ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੀ ਬਣੇਗਾ।’’

‘‘ਮੁਸ਼ਕਲ ਬਣੇਗਾ?’’ ਵਿੰਕੀ ਨੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਗਲੇ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਪੂਰੇ ਕੀਤੇ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਰੋਣਾ ਡੱਕ ਰਹੀ ਸੀ।

‘‘ਹਾਂ!’’ ਸਿੱਧੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮੈਂ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ।

ਦੋ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਉਸ ਦੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਤੇ ਨਾਸਾਂ ਕੰਬੀਆਂ। ਫਿਰ ਦੋ ਕੁ ਹਜੋਕੇ ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਨੇ ਖਾਧੇ ਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ ਕੰਬਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਉਹ ਬੇਵਸ ਮੰਜੀ ਤੇ ਲੇਟ ਗਈ ਤੇ ਵਡੇ ਵਡੇ ਹੌਕੇ ਭਰਨ ਲਗ ਪਈ।

 

ਕੁਝ ਚਿਰ ਮਗਰੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਣ ਦਾ ਇਹੋ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਸੀ।

‘‘ਬਈ ਕਮਾਲ ਦੀ ਗੱਲ ਏ, ਚਾਚਾ ਜੀ!’’ ਉਹ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, ‘‘ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ ਜ਼ਰਾ ਔਖਾ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਕਰ ਕੇ ਟੁਰਾਂ ਤਾ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਭਾਵੇਂ ਐਥੇ ਹੀ ਸੜਕ ਤੇ ਮਿਲ ਪਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਅਗਲੇ ਚੌਂਕ ਵਿਚ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬਾਗ਼ ਦੇ ਨੇੜੇ। ਚਿੱਠੀ ਨਾ ਲਿਖੀ ਹੋਵੇ, ਸੁਨੇਹਾ ਨਾ ਘਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਵਕਤ ਨਾ ਮਿਥਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲ ਪੈਂਦਾ ਏ। ਬਸ, ਮਿਲਣ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੋਵੇ ਸਹੀ, ਤੇ ਜੇ ਨਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਜਦੋਂ ਮਿਲੀਏ ਤਾਂ ਬਹੁਤੀ ਵੇਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਚੁੱਪ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਾਹ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ – ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਤੇ ਬਥੇਰੀਆਂ ਕਰ ਲਈਦੀਆਂ ਨੇ। ਬੱਸ ਨੰਬਰ ਘੁਮਾਓ ; ਜੇ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਹੇਗਾ ਮੈਂ ਸੁਦੀਪ ਬੋਲਦਾ ਵਾਂ, ਜੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਹੇਗਾ ਮੈਂ ਸਿਧੂ ਬੋਲਦਾ ਵਾਂ। ਜੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਬੋਲੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਹੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹਾਂ।’’

ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੀਲ ਵਾਂਗ ਉਧੜਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਲਈ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਦਿਲ ਜਮਾਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਪਿਆਰ ਦਾ ਰੰਗ ਉਸ ਉਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗੂਹੜਾ ਸੀ।

 

ਆਖ਼ਰ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਬੜੇ ਖੁਲ੍ਹੇ ਦਿਲ ਦੇ ਆਦਮੀ ਸਨ। ਮੇਰੀ ਉਮੀਦ ਤੋਂ ਉਲਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾ ਤੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਬੁਰਾ ਮਣਾਇਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਸਵਾਲ ਬਣਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਏਨਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਕ ਪਾਸਿਓਂ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਉਂ ਤੋੜਨੀ ਸਿਆਣਪ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿੰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਅਗੇ ਸਾਕ ਲੱਭਾ ਹੈ। ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਸਾਕ ਕਿਧਰੇ ਰੜੇ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪਏ ਹੋਏ। ਪਹਿਲਾਂ ਇਧਰੋਂ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਸਿਲਸਿਲਾ ਬਣਾਓ। ਇਹ ਪੱਕ ਵੀ ਵਿਸਾਖ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸਾਖ ਨੂੰ ਤੇ ਵਿਆਹ ਰਖਿਆ ਹੋਇਆ ਏ। ਜੇ ਓਦੋਂ ਤਕ ਕੁਝ ਨਾ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਉਥੇ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।

ਇਹ ਗੱਲਾਂ ਮੈਂ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਕਹੀਆਂ। ਮੁੰਡਾ ਤੇ ਵਿੰਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾਣ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕਾਹਲਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਤੀਕਰ ਅਜੇ ਇਹ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਅਪੜੀ ਸੀ। ਪਿਤਾ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੰਗਣੀ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ? ਤੇ ਅਜੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਤੇ ਘਰੋਂ ਪੈਸੇ ਲੈਂਦੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸੁਦੀਪ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਸਿਆ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਉਸ ਨੇ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਦੇ।

 

ਵਿੰਕੀ ਨੇ ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਵੀ ਦਿਤੀ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੁਝ ਅਗਾਂਹ ਨਹੀਂ ਟੁਰੀ ਸੀ। ਮੰਗ ਤੇ ਮੁੰਡੇ ਵਾਲਿਆਂ ਵਲੋਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਸੁਦੀਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਗੱਲ ਟੋਰਨ ਲਈ ਪੱਕੀ ਕਰੇ, ਪਰ ਹੋਇਆ ਕੁਝ ਵੀ ਨਾ।

 

ਹੁਣ ਫੱਗਣ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਚੜ੍ਹ ਪਿਆ ਸੀ। ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਗੱਲ ਘਰ ਵਿਚ ਆਮ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਤੇ ਟੱਬਰ ਵਿਚ ਖੁਲ੍ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਵਿਆਹ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਥੋੜੇ ਹੀ ਦਿਨ ਰਹਿ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਹੋ ਜਾਏ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਜਾਂਦਾ ਇਹ ਗੱਲ ਟੁਰ ਪੈਂਦੀ। ਵਿੰਕੀ ਨੂੰ ਸਦਾ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬੜਾ ਚਾਅ ਚੜ੍ਹਦਾ। ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਲਈ ਆਪਣਾ ਇਕ ਵਫ਼ਾਦਾਰ ਰਾਜਦੂਤ ਸਮਝਦੀ ਸੀ।

 

ਅੱਜ ਉਸ ਨੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੀ ਕਮੀਜ਼ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਖਿਚ ਰਹੀ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੇੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਕੇ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਚਸ਼ਮਾ ਬਣ ਕੇ ਫੁਟ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਬੈਠ ਗਏ ਤੇ ਵਿੰਕੀ ਦੀ ਗੁੰਝਲ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਰਾਹ ਲੱਭਣ ਲਗੇ। ਰਾਹ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਹੀ ਸੁਝਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸੁਦੀਪ ਦੇ ਘਰ ਵਾਲੇ ਸਾਥੋਂ ਆ ਕੇ ਵਿੰਕੀ ਦਾ ਸਾਕ ਮੰਗਣ। ਆਖ਼ਰ ਜੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਪਿਤਾ ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਲ ਦਾ ਵੀ ਕੀ ਪਤਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਨਾ ਇਧਰ ਜੋਗੇ ਰਹੀਏ ਨਾ ਓਧਰ ਜੋਗੇ।

 

ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਕਰਾਰੀ ਜਿਹੀ ਗੱਲ ਸੁਝੀ। ਵਿੰਕੀ ਝੂਠ ਮੂਠ ਸੁਦੀਪ ਨੂੰ ਕਹੇ ਕਿ ਉਹ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਹਾਂ ਕਰਾ ਦੇਵੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵਿੰਕੀ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਮੰਗੇਤਰ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲਵੇਗੀ। ਇਹ ਦਾਬਾ ਮਾਰਨ ਵਿਚ ਵਿੰਕੀ ਦਾ ਹੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਦੀਪ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਵਿਆਹ ਛੇਤੀ ਪੱਕਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਦੂਜੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਮਨ ਲਗੀ। ਇਕੋ ਵਾਰ ਪੂਰਾ ਦਬਾ ਪਾਣ ਨਾਲ ਗੱਲ ਸਿੱਧੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖਣ ਲਗ ਪਏ ਕਿ ਏਨੀ ਸੁਹਣੀ ਤਜਵੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ।

 

ਉਹਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਿਚ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਨਾ ਲਗਾ। ‘‘ਜਿਹੜੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਕਰਨੀ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਮੈਂ ਕਹਿ ਕਿਵੇਂ ਸਕਦੀ ਹਾਂ।’’

ਹੈਰਾਨੀ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਚਤੁਰ ਦੁਨੀਆਦਾਰ ਵਿੰਕੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਲ ਵੇਖਣ ਲਗ ਪਏ। ਸਾਡੇ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੋਚਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਵਖੋ ਵਖਰੇ ਸਨ।

ਉਸੇ ਕਰਕੇ – ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ

April 19, 2020

‘‘ਇਹ ਪਸਤੌਲ ਜਨਾਬ ਇਸ ਨੇ ਇਕ ਤੌਲੀਏ ਵਿਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਥੈਲੇ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।’’ ਗਵਾਹ ਨੇ ਗਵਾਹੀ ਦੇਂਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ। ‘‘ਇਹ ਗੱਡੀਉਂ ਉਤਰ ਕੇ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵਾਜ ਮਾਰ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ੀ ਲਈ ਤੇ ਵਿਚੋਂ ਪਸਤੌਲ ਨਿਕਲ ਆਇਆ।’’

‘‘ਜਿਸ ਤੋਲੀਏ ਵਿਚ ਇਹ ਪਸਤੌਲ ਲਪੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਉਹ ਤੌਲੀਆ ਕਿਸ ਰੰਗ ਦਾ ਸੀ?’’ ਵਕੀਲ ਨੇ ਜ਼ਿਰ੍ਹਾ ਵਿਚ ਪੁੱਛਿਆ।

‘‘ਤੌਲੀਏ ਦਾ ਰੰਗ…ਤੌਲੀਏ ਦਾ ਰੰਗ ਚਿੱਟਾ ਸੀ।’’
‘‘ਕੱਢੋ ਜੀ ਤੌਲੀਆ’’ ਵਕੀਲ ਨੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ।
ਤੌਲੀਏ ਦੇ ਚਾਰ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਾਲ ਫੱਟੀ ਸੀ।
‘‘ਇਸ ਤੌਲੀਏ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸਫ਼ੈਦ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ’’ ਵਕੀਲ ਨੇ ਨੁਕਤਾ ਫੜਿਆ।
‘‘ਸਫ਼ੈਦ ਨਹੀਂ ਤੇ ਹੋਰ ਕੀ ਏ? ਇੰਨੀ ਕੁ ਕੰਨੀਂ ਨਾਲ ਤੌਲੀਆ ਸਫ਼ੈਦ ਹੋਣੋ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਏ?’’
‘‘ਹਾਂ ਹਾਂ ਇਹ ਤੌਲੀਆ ਸਫ਼ੈਦ ਈ ਤੇ ਹੈ।’’ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਭਾਰ ਪਾ ਕੇ ਗੱਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿਤੀ।
‘‘ਦੂਸਰਾ ਗਵਾਹ ਬੁਲਾਉ’’ ਉਸ ਨੇ ਫਿਰ ਕਿਹਾ।

‘‘ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ ਇਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਗਵਾਹ ਨਹੀਂ ਬੁਲਾਇਆ ਹੋਇਆ। ਬੱਸ ਹੁਣ ਇਸ ਨੇ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇਣੀ ਏ।’’
‘‘ਹੱਛਾ ਇਸ ਨੂੰ ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਤਰੀਕ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਦੂਸਰਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਸੱਦੋ।’’

ਦੂਸਰਾ ਮੁਕੱਦਮਾ ਘਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਕ ਨੌਕਰ ’ਤੇ ਸੀ। ਉਸ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਚੁਰਾ ਲਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਕਾਲਜ ਪੜ੍ਹਿਆ ਮੁੰਡਾ ਗਵਾਹ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

‘‘ਜੀ ਇਹ ਨੌਕਰ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਮੇਰੇ ਭਰਾ ਸਰਦਾਰ ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਰਿਹਾ। ਉਥੇ ਉਸ ਨੇ ਕੋਈ ਚੋਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।’’ ਗਵਾਹ ਨੇ ਦਸਿਆ।
‘‘ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਥੇ ਇਸ ਨੇ ਕੋਈ ਚੋਰੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।’’ ਵਕੀਲ ਨੇ ਪੁਛਿਆ।
‘‘ਜੀ ਮੈਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਕੋਲ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸਾਂ।’’

‘‘ਤੁਹਾਡੇ ਭਰਾ ਜੀ ਇਸ ਵੇਲੇ ਜੀਊਂਦੇ ਨੇ?’’ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
‘‘ਜੀ ਰੋਜ਼ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਨੇ। ਤੁਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਨਹੀਂ ਸਰਦਾਰ ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਹੁਰਾਂ ਨੂੰ?’’
‘‘ਹਾਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਬਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਮੇਰਾ ਦੋਸਤ ਹੈ। ਮਿਲਦਾ ਵੀ ਰੋਜ਼ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਵੇਲੇ ਗਵਾਹੀ ਤੁਸੀਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹੋ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਇਹ ਗੱਲ ਤੁਹਾਡੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਾ ਨਿਕਲੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਭਾਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਹੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿਓ।’’
‘‘ਹਾਂ ਜੀ ਜੀਉਂਦੇ ਨੇ।’’

ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਵਾਹ ਤੇ ਗਵਾਹ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਤੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਕਦੀ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਹਥਿਆਰ ਦਾ, ਕਦੀ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ, ਕਦੀ ਚੋਰੀ ਦਾ, ਕਦੀ ਝੂਠੇ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾਨ ਦਾ, ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਦਾ ਸਤਿ ਭੰਗ ਕਰਨ ਦਾ ਤੇ ਕਦੀ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦਾ, ਸ: ਹਰਵੰਤ ਸਿੰਘ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਦਫ਼ਾ 30 ਬੈਠੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ‘ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਆ?’ ਪੁਛਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪੰਜ ਵਜੇ ਅੱਕੇ ਹੋਏ, ਥੱਕੇ ਹੋਏ, ਮਿੱਧੇ ਹੋਏ ਘਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ।

ਹੁਣ ਦੀ ਇਹ ਹਾਲਤ ਉਸ ਹਾਲਤ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਵੱਖਰੀ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਇਮਤਿਹਾਨ ਪਿਛੋਂ ਉਹ ਸਿੱਧਾ ਡਿਪਟੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਿਥੇ ਕਰੋੜਾਂ ਬੰਦੇ ਵਸਦੇ ਸਨ, ਸਾਲ ਪਿਛੋਂ ਮਸਾਂ ਪੰਜ ਸੱਤ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਹੀ ਇਹ ਚੀਜ਼ ਆਉਂਦੀ ਸੀ। ਓਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ, ਆਪਣੀ ਚਤੁਰਾਈ ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਮਾਣ ਸੀ। ਬਾਕੀ ਖ਼ਲਕਤ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦੀ; ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕਾਵਾਂ ਕਬੂਤਰਾਂ ਦੇ ਸੁਹਣੇ ਸੁਹਣੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਿਰਫ਼ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਹ ਆਪ ਕੁਝ ਕਹੀ ਜਾਏ, ਕੁਝ ਕਰੀ ਜਾਏ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਠੀਕ ਜਾਪਦਾ। ਕਿਸੇ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿਉ ਦਾ ਤੇ ਪੈਰ ਭੋਇੰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਂਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਤੇ ਖ਼ੈਰ ਅਜੇ ਵੀ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸੀ। ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ਪੁਟ ਛਡਦੇ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਹ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦੇਂਦਾ, ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਦੇ ਦੇਂਦਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਆਪ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਦਵਾਲੇ ਮੀਲਾਂ ਦੇ ਮੀਲ ਉਸ ਦੇ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਰੁਹਬ ਦੀ ਛਾਂ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਹੇਠ ਉਹ ਮੌਜਾਂ ਮਾਣਦਾ। ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੇ ਤੋਲ ਦਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਹਰਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵੀ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਉਹ ਲਗਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਬੜਾ ਰੋਹਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਹੁਣਿਆਂ ਨੂੰ ਮੋਟਰਾਂ ਵਾਲੇ ਆ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਕੋਠੀ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ। ਵਿਆਹਾਂ ਤੇ ਪਾਰਟੀਆਂ ਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ ਲਈ ਤਰਲੇ ਕਰਦੇ, ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਉਸ ਦੇ ਸੁਨੇਹਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਰ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਤੇ ਹੁਣ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ।

ਤੇ ਫੇਰ ਇਕ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਹੋਈ। ਹਰਵੰਤ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਆਈ-ਉਹ ਸੀ ਰਮਿੰਦਰ। ਹਵਾ ਵਿਚ ਕੰਬਦੇ ਹਿਲਦੇ ਰੇਸ਼ਮ ਵਿਚ ਲਪੇਟੀ ਹੋਈ, ਕਦੀ ਨੰਗੀ ਅੱਖੀਂ ਤੇ ਕਦੀ ਗਾਗਲਜ਼ ਲਾ ਕੇ ਫਿਰਨ ਵਾਲੀ ਰਮਿੰਦਰ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਆਈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਿਤਾ। ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਖੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਲੇਲੇ ਵਾਂਗ। ਹਰਵੰਤ ਨੇ ਕਦੀ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਦੂਰ ਖੜੀ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਖੇੜਾ ਦੇਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲਗੇ ਹੋਏ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਇੰਜਣਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਜਗਮਗ ਕਰ ਉਠਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ਧਰਨ ਨਾਲ ਹਰਵੰਤ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਹਰ ਸ਼ੈ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਉਸ ਦਾ ਕਮਰਾ, ਦਰੀ, ਗ਼ਲੀਚਾ, ਸੋਫ਼ਾਸੈੱਟ, ਫੂਲਦਾਨ ਸਭ ਕੰਮ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਲਗਦੀਆਂ। ਇਹ ਰਮਿੰਦਰ ਨੂੰ ਜੀ ਆਇਆਂ ਆਖਣ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਵਟਾ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਬੇਤੁਕੀ ਜਿਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚੋਂ ਉਛਲ ਉਛਲ ਪੈਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ। ‘‘ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਬੇਸ਼ਕ ਬਾਲਟੀਆਂ ਭਰ ਲਿਜਾਣ।’’ ਉਹ ਮਨ ਵਿਚ ਕਹਿੰਦਾ ‘‘ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਬੇਸ਼ਕ ਬਾਲਟੀਆਂ ਭਰ ਲਿਜਾਣ।’’ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਗੜੁੱਚ ਇਕ ਵਡਾ ਸਪੰਜ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਹੱਥ ਲਾਇਆਂ, ਕਿਤੋਂ ਟੋਹਿਆਂ ਖੇੜਾ ਫੁਟ ਫੁਟ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਦੀ ਖੱਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੱਡੀਆਂ ਤੇ ਮਾਸ ਮਿਲਗੋਭਾ ਹੋ ਕੇ ਸੁੱਧਾ ਅਨੰਦ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀ ਸੀ। ‘‘ਜੇ ਰੱਬ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਸੀ’’, ਹਰਵੰਤ ਸੋਚਦਾ, ‘‘ਤਾਂ ਫਿਰ ਹੋਰ ਇੰਨਾ ਕੁਝ ਬਣਾਨ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਜੇ ਉਹ ਸੀ ਤਾਂ ਸ਼ਰਾਬ ਬਣਾਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ? ਤੇ ਫਿਰ ਧਰਮ ਕਿਉਂ ਬਣਾਇਆ? ਕਾਨੂੰਨ ਕਿਉਂ ਬਣਾਇਆ? ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਸ ਕੁੜੀ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹਰ ਇਕ ਦਾ ਭਲਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।’’
ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਇਕ ਦੋਸਤ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੇ ਸੱਦਿਆ। ਹਰਵੰਤ ਸਿੰਘ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਦਫ਼ਾ 30, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪਾਰਟੀ ਸੋਭਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਦਿੱਲੀ ਅੱਪੜ ਕੇ ਕੋਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ, ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਲੋਕ ਹੋਰ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਬਹੁਤ ਵਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ। ਹਰਵੰਤ ਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਅਖ਼ਤਿਆਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਇਹੋ ਜੇਹੇ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਗਏ ਤੇ ਬੈਠਦੇ ਗਏ ਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਉਥੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਹੀ ਨਾ ਰਿਹਾ। ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਚੌਧਰੀ ਬਣ ਕੇ ਬੈਠਣ ਵਾਲੇ ਹਰਵੰਤ ਲਈ, ਇਹ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਕੁਝ ਸਾਹ ਘੁੱਟਵਾਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਵਾਂਗ ਕੋਟ ਪਤਲੂਨਾਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਵਾਂਗ ਉਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਅਫ਼ਸਰ ਸਨ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਟਾਈਆਂ ਕਾਲਰ ਲਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਅਖ਼ਤਿਆਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਨ, ਇਹ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਡਾਂ। ਫਿਰ ਉਸ ਵਿਚ ਕੀ ਖ਼ਾਸ ਸਿਫ਼ਤ ਸੀ, ਕੀ ਵਾਧਾ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਤੁੱਛਤਾ ਉਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਹੋਣ ਲਗਾ। ਨਿੱਕੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਸਾਵਣ ਭਾਦਰੋਂ ਵਿਚ ਜਵਾਰ ਵੱਢਦਿਆਂ ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਭੰਗੂ ਕੁਤਿਆਂ ਦਾ ਢੇਰ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਇਹ ਕੀੜੇ ਸੈਂਕੜਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਹੇਠ ਉਤੇ ਪਏ ਰਹਿੰਦੇ। ਕਦੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਤੁਰਨ ਨੂੰ ਜੀ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਢੇਰ ਦੇ ਉਤੋਂ ਦੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਫਿਰ ਇਸ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕ ਜਾਂਦੇ ਇਹ ਕੀੜੇ, ਉਹ ਸੋਚਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾ ਮੂੰਹ, ਨਾ ਅੱਖਾਂ, ਨਾ ਦਿਮਾਗ਼, ਇਹ ਜੀਊ ਕੇ ਕੀ ਕਰਦੇ ਸਨ? ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਢੇਰ ਵਿਚ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਸਰਕਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸਵਾਦ ਆਉਂਦਾ ਸੀ? ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ?

ਤੇ ਫਿਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਭੰਗੂ ਕੁੱਤਾ ਸੀ। ਇੰਨੇ ਹੋਰ ਭੰਗੂ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਭੰਗੂ ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦੀ ਫ਼ਰਕ ਪਾਂਦੀ ਸੀ? ਆਖ਼ਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨਾਲੋਂ ਉਸ ਦਾ ਕੀ ਵਧ ਸੀ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮੂੰਹ ਚੋਪੜੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਚੰਗੇ ਕਪੜੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਸੀ। ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਧੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਹੋਂਦ ਦਾ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚ ਗੁਆਚ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਹਰ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਲਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਤੇ ਫਿਰ ਇਹਨਾਂ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਨੇ ਇਹ ਝਟਕਾ ਖਾਧਾ। ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਹੁਣ ਇਹ ਖਾਸਾ ਬਣ ਚੁਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਖ਼ਿਆਲ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਲਈ ਇਕ ਸਾਰ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਛਾਇਆ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਝਟ ਝਟ ਰਮਿੰਦਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨੇੜੇ ਮਹਿਸੂਸਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀ ਕਦੀ ਸੂਰਜ ਦੇ ਨਿੱਘ ਤੋਂ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਵਾਂਝੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਕਦੀ ਰਮਿੰਦਰ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਚਿਰ ਲਈ ਸੱਖਣਾ ਨਾ ਹੁੰਦਾ। ਹੁਣ ਵੀ ਉਹ, ਹਵਾ ਨਾਲੋਂ ਹੌਲੀ, ਸਾਹਮਣੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਟਕੀ ਹੋਈ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਵਾ ਰਹੀ ਹੀ, ‘‘ਮੈਂ ਤੇਰੀ ਹਾਂ, ਮੈ ਤੇਰੀ ਹਾਂ।’’ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਾ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸਵੰਬਰ ਵਿਚ ਰਾਜਕੁਮਾਰੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਗਲ ਵਿਚ ਹਾਰ ਪਾ ਦਿਤਾ ਹੋਵੇ। ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਗੁਆਚ ਜਾਣ ਦਾ ਉਸ ਦਾ ਡਰ ਇਕ ਦਮ ਮੁੱਕ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਜਲੂਸ ਕਢਵਾ ਰਹੇ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਗੁਆਚ ਜਾਏਗਾ, ਹੇਠਾਂ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ। ਰਮਿੰਦਰ ਦਾ ਸਰੀਰ ਹਰਵੰਤ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਜਜ਼ਬ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਕਰ ਕੇ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੀ, ਨਿਖਰੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਦੂਸਰਿਆਂ ਤੋਂ ਉਚੇਰੀ ਸੀ, ਉਸੇ ਕਰ ਕੇ। ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀ ਮੁਕਾਬਲਾ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਖਲੋ ਸਕਦਾ ਸੀ।
ਦਿੱਲੀਉਂ ਆ ਕੇ ਇਕ ਦਿਨ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਹਰਵੰਤ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਟੈਨੋ ਦੀ ਲੋੜ ਪਈ। ਉਸ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਸਦ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਚਪੜਾਸੀ ਭੇਜਿਆ। ਅਗੇ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਚਪੜਾਸੀ ਝਟ ਸਟੈਨੋ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ। ਪਰ ਇਸ ਵਾਰੀ ਚਪੜਾਸੀ ਖ਼ਾਲੀ ਹੀ ਆ ਗਿਆ। ਉਸ ਆ ਕੇ ਦਸਿਆ ਕਿ ਸਟੈਨੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਇਕ ਘੰਟੇ ਤਕ ਆਵਾਂਗਾ।

ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹਰਵੰਤ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ। ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰ ਚਵ੍ਹੀ ਘੰਟ ਦਾ ਨੌਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਅਫ਼ਸਰ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਸੱਦ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾ ਆਉਣਾ ਜੁਰਮ ਹੈ। ਹਰਵੰਤ ਸੋਚਣ ਲਗ ਪਿਆ ਕਿ ਉਹ ਸਟੈਨੋ ਨੂੰ ਕੀ ਸਜ਼ਾ ਦੇਵੇਗਾ। ਉਹ ਕੁਝ ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਤਨਖ਼ਾਹ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦਾ ਉਸ ਦੀ ਨੌਕਰੀ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਛੁੱਟੀ ਵੀ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜੋ ਹੁਕਮ ਉਸ ਨੇ ਦੇਣਾ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿਚ ਘੜ ਲਿਆ। ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਪੱਕਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੀ, ਕਿ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਸਖ਼ਤ ਹੀ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਤਹਿਤ ਦੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁਕਮ ਮੋੜਿਆਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਚਲ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਨਾਲੇ ਸਜ਼ਾ ਨਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਹਰਵੰਤ ਦਾ ਰੁਹਬ ਘਟਣ ਦਾ ਡਰ ਸੀ। ਸਟੈਨੋ ਤੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਹੋਰ ਆਦਮੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਮਝਣਗੇ।

ਮਨ ਵਿਚ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਕੇ ਹਰਵੰਤ ਨਹਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨਹਾਉਣ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਟੱਬ ਵਿਚ ਪਏ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਨਾਲ ਛਲਕਾਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਇਸ ਅਨੋਖੇ ਜਹੇ ਰਾਗ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਮਿੱਠੇ ਮਿੱਠੇ ਪਾਸੇ ਟੁਰ ਪਏ। ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਤੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਉਸੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਿਹੜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਹੌਲਾ ਫੁੱਲ ਤੇ ਮਿੱਠਾ ਸ਼ਹਿਦ ਬਣਾ ਦੇਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਉਪਰਲੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਡਣ ਲਗ ਪਿਆ। ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ ਸਟੈਨੋ ਉਸ ਦੇ ਸੱਦਣ ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਸਟੈਨੋ ਕੋਈ ਅਣਜਾਣ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪੁਰਾਣਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਉਹ ਹੁਣ ਤਕ ਜਾਣ ਗਿਆ ਹੋਏਗਾ ਕਿ ਨਾ ਆਉਣ ਦੀ ਕੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਵੇਗੀ, ਤੇ ਇਸ ਸਜ਼ਾ ਤੋਂ ਡਰ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਜੇ ਭਲਾ ਹਰਵੰਤ ਉਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਨਾ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਵੇ। ਹਰਵੰਤ ਦੇ ਰੁਹਬ ਘਟਣ ਦਾ ਤੇ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਜਿਸ ਆਦਮੀ ਕੋਲ ਰਮਿੰਦਰ ਕਦੀ ਗਾਗਲਜ਼ ਲਾ ਕੇ ਤੇ ਕਦੀ ਗਾਗਲਜ਼ ਲਾਹ ਕੇ ਲੇਲੇ ਵਾਂਗ ਖੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੇ ਰੁਹਬ ਦਾ ਕੀ ਅੰਤ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਸਟੈਨੋ ਦੇ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਜਾਂ ਨਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧ ਘੱਟ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਕੀ ਉਹ ਸਟੈਨੋ ਨਾਲ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਵਰਤਾ ਕਰੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਟੈਨੋ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ? ਤਾਂ ਫਿਰ ਸਟੈਨੋ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਹੀ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਰਮਿੰਦਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੋਇਆ? ਹਰਵੰਤ ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਆਮ ਬੰਦਿਆਂ ਵਰਗਾ ਬੰਦਾ ਜਾਂ ਆਮ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟਾਂ ਵਰਗਾ ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਆਮ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਆਦਮੀ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਏਨੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਆਈ ਹੋਵੇ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਤੇ ਵੰਡ ਹੀ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਕੇ ਉਹ ਫਿਰ ਟੱਬ ਵਿਚ ਪਏ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਛਲਕਾਣ ਲਗ ਪਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਉਸੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਵਾਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿਤਾ।

ਦਸ ਵਜੇ ਜਦ ਸਟੈਨੋ ਆਇਆ ਤਾਂ ਹਰਵੰਤ ਦੇ ਮਥੇ ਤੇ ਕੋਈ ਤਿਊੜੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੀ ਜ਼ਰਾ ਘੁਟਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦਾ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਉਲਾਮਾਂ – ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਵਿਰਕ

April 18, 2020

ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਹੈ।

ਆਸੇ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਉਧਲ ਕੇ ਆਈ ਹੋਰ ਖ਼ਲਕਤ ਦੇ ਨਾਲ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਵੀ ਇਕ ਰੀਫ਼ੀਊਜੀ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਡੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਲੰਮੇ ਚੌੜੇ ਫ਼ਸਾਦ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਦੂਰ ਦੂਰ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਾਡੇ ਜਾਣ ਤੇ ਉਥੇ ਹੋਈ ਵੱਢ ਟੁੱਕ ਦੀਆਂ ਕੇਵਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੀ ਇਥੇ ਅਪੜੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਇਹ ਕਹਾਣੀਆਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਰ ਇਕ ਦੇ ਕੰਨੀ ਪਈਆਂ ਸਗੋਂ ਉਥੋਂ ਦੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਈਆਂ ਤੇ ਇਸ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਭਾਂਪ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਉਥੇ ਜੀਊਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਅਸੰਭਵ ਸੀ। ਇਕ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹਲ ਵਗਣੋਂ ਖਲੋ ਗਏ। ਪੈਲੀਆਂ ਵਿਚ ਬੀ ਖਲਾਰਦੀਆਂ ਰੁਸ ਗਈਆਂ। ਜੋ ਬੀਜ ਉਹਨਾਂ ਵੱਢਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਬੀਜਣ ਦਾ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ? ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕੀਂ ਕੱਲ੍ਹ ਤਕ ਲਿੰਬ, ਪੋਚ, ਸਵਾਰ ਰਹੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੜਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੋਣ ਲਗ ਪਈਆਂ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ, ਜ਼ਮੀਨਾਂ, ਢੱਗਿਆਂ, ਮੱਝੀਂ ਸਭ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਬੱਸ ਟੁਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਹੋਣ ਲਗ ਪਈਆਂ। ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਸਾਰੀ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਵਸੋਂ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਰੀਫ਼ੀਊਜੀ ਕੈਂਪ ਵਲ ਨੂੰ ਉੱਠ ਤੁਰੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਪੈਲੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਆ ਜਾਣ ਤੇ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਤ੍ਰਿੱਡੀਆਂ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਉੱਠ ਨਠਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਂ ਸੱਤਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖ ਜਨਤਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਜਨਤਾ ਤੋਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਡਰੀ ਹੋ ਬੈਠੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੱਟੀਆਂ, ਰਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਦੋ ਪਤਲੀਆਂ ਤੇ ਮੋਟੀਆਂ ਜਿਨਸਾਂ ਨੂੰ ਛੱਜ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਵਖੋ ਵਖ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਹ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਕੁਝ ਅਨੋਖਾ ਜਿਹਾ ਆਦਮੀ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਮਾਲਕ ਸੀ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਚਿੱਟ-ਕਪੜੀਆ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੋਂ ਉਹ ਬਿਲਕੁਲ ਮਾਮੂਲੀ ਜੱਟ ਜਾਪਦਾ ਸੀ। ਕਿਰਸਾਨਾਂ ਵਾਂਗ ਉਹ ਆਪਣੀ ਹੱਥੀਂ ਵਾਹੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਇਸ ਆਦਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵੱਸ ਰਹੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁਜ਼ਾਰਿਆਂ, ਕੰਮੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਲੈ ਆਂਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਬੋਲਦਾ ਵੀ ਡਾਹਡਾ ਮਿੱਠਾ ਸੀ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਬਹੁਤ ਸਹਿਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਨਾਰਾਜ਼ਗੀ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪੋ ਵਿਚ ਕਦੀ ਝਗੜਾ ਖਰੂਦ ਨਾ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਗ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਮੱਝੀਂ ਸਦਾ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਵਡੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਪਾਸ ਸੂਆ ਚੁਆਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ, ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਿਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੀਆਂ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੁਲਸੀਏ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਮਹਿਕਮੇ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪੁਛੇ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾ ਪਾ ਸਕਦੇ। ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਉਹ ਸੁਖਾਵੀਂ ਛਾਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਜ਼੍ਹਬੀ ਤਅੱਸਬ ਤੋਂ ਉਹ ਅਸਲੋਂ ਖ਼ਾਲੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਮਾਜ਼ ਵੇਲੇ ਕਿਸੇ ਕਮੀਨ ਜਾਂ ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਨੂੰ ਇੱਧਰ ਉਧਰ ਫਿਰਦਾ ਵੇਖ ਲੈਂਦਾ ਤਾਂ ਝਟ ਕਹਿੰਦਾ ‘‘ਓਇ ਕਿਧਰ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਘਸਰਦਾ ਫਿਰਨਾ ਏਂ, ਮਸੀਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਬੁਰੇ ਦਿਆ ਬੀਆ।’’

‘‘ਆ ਵੇਖ ਜੀ ਲਗਾ ਜਾਨਾ, ਐਵੇਂ ਮੈਂ ਆਖਿਆ ਹਸੈਨੇ ਦੇ ਘਰੋਂ ਮਕਈ ਦਾ ਬੀ ਪੁਛੀ ਜਾਂ’’ ਉਹ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਾ।
‘‘ਤੇ ਫਿਰ ਅਗ੍ਹਾਂ ਹਿੱਲ ਕੇ ਹੋ ਹਲੀਂ ਤੇ ਨਹੀਂ ਲਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਓਥੇ। ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ ਪੈਰ ਪਿਆ ਟਕਾਨਾ ਏਂ’’ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾੜਦਾ।
ਤੇ ਹੁਣ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਲੁਕਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਭੌਣ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆਉਂਦਿਆਂ ਚਿਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਕੈਂਪ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਧਰੇ ਗਿਆ ਤਾਂ ਮਾਰ ਦਿਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਅਜੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਕੋਲ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਇਕ ਸਿਆਣਾ ਜਿਹਾ ਸ਼ਾਹ ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਖੁਸ਼ੀ ਛਡਿਆਂ ਅਜੇ ਦੋ ਦਿਨ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ ਭੌਂ ਕੇ ਗੁੜ ਲੈਣ ਉਥੇ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬੜੀ ਆਓ ਭਾਗਤ ਕੀਤੀ ਤੇ ਗੁੜ ਵੀ ਬੋਰੀ ਵਿਚ ਪਾ ਦਿਤਾ। ਇੱਨੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ੌਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੋਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਾਸ ਰੱਖ ਲਿਆ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਖੂਬ ਸੋਟੇ ਮਾਰੇ। ਸ਼ਾਹ ਵਿਚਾਰਾ ਆਖੇ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹਾਂ ਤੂੰ ਮੈਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਕਿਉਂ ਏਂ ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਆਖੇ ਤੁਹਾਡੇ ਫਿਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਬਿਲਕੁਲ ਬੰਦ ਹੈ ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਤੂੰ ਕੈਂਪ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਉਂ ਫਿਰਦਾ ਏਂ। ਉਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕੈਦ ਦੇ ਅਰਥ ਚੋਰੀ ਮਾਰ ਦੇਣ ਦੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਹ ਆਖੇ ਅਸੀਂ ਵੀ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਰਈਅਤ ਹਾਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਇਥੋਂ ਜਾ ਰਹੇ ਹਾਂ ਸਾਡਾ ਫਿਰਨਾ ਬੰਦ ਹੋਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਪਰ ਫ਼ੌਜੀ ਆਖੇ ਮੈਨੂੰ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ ਬਾਹਰ ਫਿਰਨਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤੂੰ ਹੁਣ ਬਚ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਫਿਰ ਹੋਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਉਸ ਫ਼ੌਜੀ ਦਾ ਤਰਲਾ ਮਿਨਤ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਖਲਾਸੀ ਕਰਾਈ ਤੇ ਸ਼ਾਹ ਵਿਚਾਰਾ ਸੋਟੇ ਖਾ ਕੇ ਕੈਂਪ ਆਇਆ।

ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਕੈਂਪ ਕੋਲ ਦੀ ਸੜਕ ਤੋਂ ਲੰਘਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਵੇਖਦਾ। ਵਧੇਰੇ ਹੱਕਾਂ ਵਾਲੇ ਇਹ ਵਧੀਆ ਇਨਸਾਨ ਜਿਹੜੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਜਿਥੇ ਜੀ ਕਰੇ ਟੁਰ ਫਿਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਇਕ ਦਾਤਣ ਤੋਂ ਤਰਸ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਇਹ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਨੇੜੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਿੱਕਰ ਤੋਂ ਉਹ ਦਾਤਣ ਭੰਨ ਲਿਆਵੇ। ਇਹ ਕੀ ਕੌਤਕ ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ।

ਕੈਂਪ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਉਸਦੇ ਮੁਜ਼ਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਗੋਂਗਲੂ ਬੀਜੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਭੁੱਜੇ ਹੋਏ ਛੋਲੇ ਤੇ ਸੁੱਕੀਆਂ ਰੋਟੀਆਂ ਖਾ ਖਾ ਕੇ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਅੱਕ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਜੀ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਇਹਨਾਂ ਨਿੱਕੇ ਨਿੱਕੇ ਗੋਂਗਲੂਆਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਖੋਹ ਕੇ ਸਾਗ ਚਾੜ੍ਹੇ ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਉਥੋਂ ਤੱਕ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਪਈ ਸੀ। ਉਹ ਪੈਲੀ ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਦੇ ਪੜਦਾਦੇ ਨੇ ਦਾਦੇ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਦਾਦੇ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਓ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਿਓ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਤੀ ਸੀ ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂ? ਹੁਣ ਤੇ ਉਹ ਬੱਸ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਂਪ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਾਰੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਨੂੰ, ਸਾਰੇ ਰਾਹਾਂ, ਬਾਗਾਂ, ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਸਨ। ਹਾਂ ਜੇ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਅਜੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਪੈਲੀ ਦੀਆਂ ਵੱਟਾਂ ਤੇ ਜੰਮੇ ਜੰਮੇ ਪੈਰੀਂ ਟੁਰ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਦੀ ਵਹੁਟੀ ਇਸ ਛੋਟੇ ਛੋਟੇ ਗੋਂਗਲੂਆਂ ਦੀ ਪੈਲੀ ਵਿਚ ਵੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਸਾਗ ਤੋੜ ਸਕਦੀ ਤੇ ਜੋ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜ਼ਨਾਨੀ ਉਥੇ ਤੋੜਦੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਅਵਾਜ਼ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਟਕ ਵੀ ਸਕਦੀ।

ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਬੰਦਾ ਅਫ਼ੀਮ ਦਾ ਅਮਲੀ ਸੀ। ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਭਲਾ ਅਫ਼ੀਮ ਕਿੱਥੇ ਤੇ ਅਫ਼ੀਮ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਸ ਦਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਤੇ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਅਫ਼ੀਮ ਉਸ ਨੂੰ ਲਿਆ ਕੌਣ ਦੇਵੇ? ਕੋਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੀ ਹੋਵੇ ਨਾ, ਜੋ ਠੇਕੇ ਵਿਚੋਂ ਜਾ ਕੇ ਲਿਆਵੇ, ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸ਼ਹਿਰ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਅਖ਼ੀਰ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਆਏ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਤੇਲੀ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਉਸ ਤਰਲਾ ਕੀਤਾ, ਹੱਥ ਜੋੜੇ, ਆਪਣੀ ਬੇਵਸੀ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਿੰਗੀ ਸਸਤੀ ਇਕ ਤੌਲਾ ਅਫ਼ੀਮ ਲਿਆ ਕੇ ਦਿਤੀ।

ਇਕ ਹੋਰ ਜੱਟ ਲੱਧਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਹਵੇਲੀ ਕੈਂਪ ਤੋਂ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸੀ। ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਆਉਣ ਲਗਿਆਂ ਉਹ ਕੁਝ ਲਿਆਰੀਆਂ ਮੱਝੀਂ ਉਥੇ ਛੱਡ ਆਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਮੱਝੀ ਉਸ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾਮੇ ਸਾਂਭਦੇ ਸਨ। ਲੱਧਾ ਸਿੰਘ ਰੋਜ਼ ਮੂੰਹ ਅਨ੍ਹੇਰੇ ਕੈਂਪ ਵਿਚੋਂ ਘੋੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਪਿੰਡ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੱਝੀਂ ਚੋਂਦਾ। ਫਿਰ ਦੁਧ ਦਾ ਦੋਹਣਾ ਘੋੜੀ ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਨਾਲ ਹੀ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਆ ਵੜਦਾ। ਲੋਕੀ ਉਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਦੇਖ ਕੇ ਰਸ਼ਕ ਖਾਂਦੇ। ਪੰਜ ਸਤ ਦਿਨ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਪਰ ਇਕ ਦਿਨ ਜਦ ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਮਝੀਂ ਚੋਣ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕਾਮਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੁਨਸ਼ੀ ਹੋਰਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੱਝੀਂ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਨੇ, ਸਿੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੁੱਧ ਨਹੀਂ ਲਿਜਾ ਸਕਦੇ। ਜੇ ਅਸਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੁੱਧ ਦਿਤਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸਾਡਾ ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਕਰੇਗਾ। ਲੱਧਾ ਸਿੰਘ ਵਿਚਾਰਾ ਦੋਹਣਾ ਸੱਖਣਾ ਹੀ ਮੋੜ ਲਿਆਇਆ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋੜਾ ਪਾ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਭਾਵੇਂ ਕੈਂਪ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰਿਉਂ ਖੁਲ੍ਹਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਜਾ ਸਕਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਇਸ ਦੇ ਦਵਾਲੇ ਪਰਦਾ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਕਮਾਦਾਂ, ਕਪਾਹਾਂ ਤੇ ਚਰ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਤੇ ਕੁਝ ਖੁਲ੍ਹੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਦਾ ਪਰਦਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਕੁਝ ਦਿਸਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਪਰਦੇ ਪਿਛੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਲੋਕ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਕੀ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ, ਕੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸਨ। ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪੈਲੀਆਂ ਤੇ ਘਰ ਵੀ ਇਸ ਪਰਦੇ ਪਿਛੇ ਹੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੈਲੀਆਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਵਾਹ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਉਸ ਦੀਆਂ ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿਚ ਕੌਣ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਸੀ? ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਨਣ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਬੜਾ ਜੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਆਏ ਮੁਸਲਮਾਨ ਰੀਫ਼ੀਊਜੀ ਸੜਕਾਂ ਤੇ ਤੁਰਦੇ ਫਿਰਦੇ ਦੂਰੋਂ ਵੇਖੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਤਕ ਉਸ ਨੇ ਕਿਸੇ ਰੀਫ਼ੀਊਜੀ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਥਾਂ ਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿ ਰਹੇ ਸਨ? ਕਿਸ ਹਾਲ ਵਿਚ ਸਨ? ਵਾਹੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਮਾਂਦੇ ਪਏ ਹੋਏ ਸਨ? ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਵੀ ਉਹ ਜਾਨਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਇਹ ਗੱਲ ਸਾਰੇ ਕੈਂਪ ਵਾਲੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਕੈਂਪ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਹਵਾ ਖਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਫ਼ੌਜੀ ਮੋਟਰ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ। ਫ਼ੌਜੀ ਸਿਪਾਹੀ ਕੈਂਪ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਰਾਸ਼ਨ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਜਾਂ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਮੋਟਰਾਂ ਵਿਚ ਇਧਰ ਉਧਰ ਫਿਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਇਹ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਚਾਹੁਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਲਿਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਿੰਡ ਵੇਖਣ ਦੀ ਚਾਹ ਦੇ ਵੱਸ ਹੋ ਕੇ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਖ਼ਾਹਿਸ਼ ਫ਼ੌਜੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾ ਦੱਸੀ। ਕੁਝ ਉਸ ਦੀ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਚੌਧਰ ਕਰ ਕੇ ਤੇ ਕੁਝ ਉਸ ਦੀ ਮਿੱਠੀ ਜ਼ਬਾਨ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਫ਼ੌਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਲਿਜਾਣਾ ਮੰਨ ਹੀ ਗਏ।
ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪਿੰਡ ਅਪੜਨ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਝਟ ਪਟ ਹੀ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਖਿੱਲਰ ਗਈ। ਬੰਦੇ ਤੇ ਕੰਮ ਕਾਰ ਲਈ ਪੈਲੀਆਂ ਵਿਚ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਤੇ ਬੱਚੇ ਝੱਟ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਅਪੜ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਬਲਕਾਰ ਸਿੰਘ ਉਹੋ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸਰਦਾਰ ਜਿਸ ਦੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੀ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਡਰ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ। ਪਰ ਹੁਣ ਤੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਛੱਡ ਕੇ ਕੈਂਪ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤੇ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਨਿਆਸਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਖ਼ਰ ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ? ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਸੋਚਦੀਆਂ ਸਨ ਕਿ ਪਿੰਡ ਛਡਦਿਆਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਤੇ ਤਰਸ ਨਾ ਆਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵਿਚ ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੜਾ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜੋ ਐਸੀ ਉੱਥਲ ਪੁੱਥਲ ਵੇਲੇ ਉਹ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਇਕੱਲਿਆਂ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ।

‘‘ਸਰਦਾਰ, ਇਹ ਤੂੰ ਕੀ ਕੀਤਾ?’’ ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚੋਂ ਬੁੱਢੀ ਮੋਚਣ ਰਾਬਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ‘‘ਸਾਨੂੰ ਏਥੇ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪ ਤੂੰ ਕੁੱਪ ਵਿਚ ਜਾ ਵੜਿਉਂ! ਸਾਡੀ ਬਾਂਹ ਕਿਨੂੰ, ਫੜਾਈ ਆ। ਅਸੀਂ ਤੇਰੇ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮੀ ਸਾਂ।’’ ਆਪਣੇ ਉਲ੍ਹਾਮੇਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਚੋਭਵਾਂ ਬਨਾਣ ਲਈ ਰਾਬਿਆਂ ਨੇ ਜ਼ਰਾ ਠਹਿਰ ਕੇ ਕਿਹਾ, ‘‘ਵਾਹ ਸਰਦਾਰ! ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨੀ ਸਾਈ।’’

ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਜਨਮ (ਕਹਾਣੀ) – ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ

September 14, 2019
ਅਮਨ ਜਦੋਂ ਦਾ ‘ਸੈਮੀਨਾਰ’ ਲਗਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ਬਦਲਿਆ-ਬਦਲਿਆ ਲਗ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਸਵੇਰੇ ਜਦੋਂ ਬਾਪੂ ਗੜਵੀ ਵਿਚੋਂ ਵਡੇ ਕੱਪ ਵਿਚ ਚਾਹ-ਪਾ ਕੇ ਪੀ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾ ਕੇ ਅਮਨ ਨੇ ਕਿਹਾ, ”ਹੇ ਈਸ਼ਵਰ! ਈਸ਼ਵਰ ਤੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।” ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਫੌਜੀ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਚਾਹ ਵਾਲਾ ਕੱਪ ਛੁੱਟਦਾ-ਛੁੱਟਦਾ ਬਚਿਆ। ਉਹਦੇ ਪੁੱਤ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਹਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਏ ਸੀ। ‘ਈਸ਼ਵਰ’ ਵਾਲੀ ਗਲ ਉਹਦੇ ਪੱਲੇ ਨਾ ਪਈ। ਈਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਬਾਪ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਫੌਜੀ ਜੰਗ ਸਿੰਘ ਸੀ। ਗੱਲ-ਗੱਲ ‘ਤੇ ‘ਕਲਯੁਗ ਐ ਮਦਰ ਚੋ।’ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਲਗੇ, ਇਹ ਸਤਯੁਗ ਕਿਧਰੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਾਉਣ ‘ਤੇ ਕਿਹੜੀਆਂ ਅਸੀਸਾਂ ਦੇਈਦੀਆਂ ਨੇ।
ਫੌਜੀ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹਥ ਲਾ ਕੇ ਅਮਨ ਰਸੋਈ `ਚ ਜਾ ਵੜਿਆ। ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਰਾਜੀ ਦੈ ਪੈਰਾਂ ‘ਤੇ ਝੁਕਿਆ। ਉਹ ਡਰ ਕੇ ਪਿਛਾਂਹ ਨੂੰ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗੀ ਸੀ ਪਰ ਪਿਛੇ ਕੰਧ ਸੀ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਫਰਿਜ ਪਈ ਸੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਆਖਦੀ, “ਸ਼ਰਮ ਤਾਂ ਨੀਂ ਆਉਂਦੀ, ਬਾਪੂ ਜੀ ਵਿਹੜੇ ‘ਚ ਬੈਠੇ ਨੇ।” ਅਮਨ ਰਾਜੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਲ ਹੱਥ ਉਦੋਂ ਹੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਜਦੋਂ ਉਹਦੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਕੁਝ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ। ਰਾਜੀ ਦੇ ਦਿਮਾਗ
‘ਚ ਆਈ…ਰਾਤ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਭਲਾ ਸੀ…ਹੁਣ ਇਹਦੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਕੀ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ।…ਕੀ ਕਰਾਂ, ਕੀ ਨਾ ਕਰਾਂ?” ਉਹਨੇ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ‘ਭਾਣੇ’ ਤੋਂ ਡਰਦੀ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਲਈਆਂ। ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਤੇਜ਼-ਤੇਜ਼ ਧੜਕਣ ਲਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਨਾ ਵਾਪਰਿਆ ਤੇ ਉਹਨੇ ਅੱਖਾਂ ਖੋਹਲ ਲਈਆਂ। ਅਮਨ ਉਹਦੇ ਪੈਰਾਂ ‘ਚ ਸਿਰ ਰੱਖ ਕੇ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ,
“ਹੇ ਈਸ਼ਵਰ! ਇਹ ਈਸ਼ਵਰ ਤੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।”
ਰਾਜੀ ਉਸ ਵਾਪਰਨ ਵਾਲੇ ‘ਭਾਣੇ’, ਜਿਸ ਦੀ ਉਹ ਆਦੀ ਸੀ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਵਾਪਰੇ ‘ਭਾਣੇ’ ਕਰਕੇ ਹੋਰ ਵੀ ਡਰ ਗਈ। ਉਹ ਬੁੜਬੁੜਾਈ, ”…ਈਸ਼ਵਰ?…ਧੰਨਵਾਦ?” ਉਹ ਬਾਹੋਂ ਫੜ ਕੇ ਖੜਾ ਕਰਦੀ ਬੋਲੀ, ”ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ਤੁਹਾਨੂੰ…?” ਅਮਨ ਨੇ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਖੱਬੀ ਛਾਤੀ ‘ਤੇ ਰਖ ਕੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ।
ਫੌਜੀ ਜਿਹੜਾ ਪੈਰੀਂ ਹਥ ਲੱਗਣ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ‘ਚ ਖੀਵਾ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣੇ ਸਤਯੁਗ ਆਉਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਜਿਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਨੂੰਹ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਡਿਗੇ ਦੇਖਦਿਆਂ ਉਹਦੀ ਸਾਰੀ ਖੁਸ਼ੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ। ”ਕਲਯੁਗ ਆ ਮਦਰ ਚੋ…ਆਪਣੀ ਹੀ ਤੀਵੀਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ `ਚ …ਕਿਤੇ ਇਹ ਹਿੱਲ ਤਾਂ ਨ੍ਹੀਂ ਗਿਆ..।” ਬੁੜਬੁੜਾਉਂਦਾ
ਉਹ ਚਾਹ ਉਥੇ ਹੀ ਛਡ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ।
ਫੌਜੀ ਨੂੰ ‘ਰਣਤੱਤੇ’ `ਚ ਪਿੱਠ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਆਦਤ ਸੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵੀ, ‘ਕਲਯੁਗ ਐ ਮਦਰ `ਚੋ’ ਕਹਿ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਜਾਂਦਾ ਜਦੋਂ ਘਰ ‘ਮੈਦਾਨ ਏ ਜੰਗ’ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਫੌਜੀ ਉਸ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ‘ਤਮਾਸ਼ਾ’ ਆਖਦਾ। ਉਹ ਬੁੜਬੁੜਾਉਂਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਹੂ ਨੂੰ ਹੀ ਮਾੜੀ ਆਖਦਾ। ਕਹਿੰਦਾ, “ਮਦਰ `ਚੋ ਨਿੱਤ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ…ਗਿਠ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਆ ਬਹੂ ਦੀ…ਗਿਚੀ ਪਿਛੇ ਮਤ ਹੁੰਦੀ ਆ ਤੀਵੀਆਂ ਦੀ।”
ਉਹ ‘ਤਮਾਸ਼ਾ’ ਲਗਭਗ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਅਮਨ ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਕੁਟਦਾ ਉਹ ਕੁਟ ਖਾਂਦੀ ਰੋਂਦੀ, ਚੀਕਦੀ ਤੇ ਅਗੋਂ ਕਹਿੰਦੀ, ”ਹੁਣ ਮਾਰ ਕੇ ਦਿਖਾ ਕੰਜਰਾ, ਜੇ ਪਿਉ ਦਾ ਪੁਤ ਏਂ।”
ਅਮਨ ਕੁਟਣੋਂ ਨਾ ਹਟਦਾ ਤੇ ਰਾਜੀ, ‘ਹੁਣ ਮਾਰ ਕੇ ਦਿਖਾ ਜੇ ਪਿਉ ਦਾ ਪੁਤ ਏਂ।’ ਕਹਿਣੋ ਨਾ ਹਟਦੀ। ਨਿਤ ਦਾ ‘ਤਮਾਸ਼ਾ’ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਛੁਡਾਉਣ ਵੀ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਨਾ ਹੀ ਝੀਥਾਂ ਵਿਚੀਂ ਕੋਈ ਦੇਖਦਾ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਇਹ ਨਿਤ ਦਾ ‘ਤਮਾਸ਼ਾ’ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕਿਆਸੇ ਲਾਉਂਦੇ।
ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ, ”ਮਾਸਟਰ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਆ, ਔਰਤ ਤੇ ਖੁਰਪਾ ਜਿੰਨਾ ਚੰਡੋ ਓਨਾ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।”
ਕੋਈ ਕਹਿੰਦਾ, ”ਮਾਸਟਰ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਠੰਢੀ ਆ। ਜਦੋਂ ਮਾਸਟਰ ਦੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਕੁਝ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਖੂੰਖਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ,” ਜਿੰਨੇ ਮੂੰਹ ਉਨੀਆਂ ਹੀ ਗੱਲਾਂ।
ਰਬ ਜਾਣੇ ਇਹ ਲੜਾਈ ਕਿਹੜੇ ਸਮਝੌਤੇ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੁੰਦੀ। ਸਵੇਰੇ ਦੋਵੇਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਆਮ ਵਾਂਗ ਵਿਚਰਨ ਲਗਦੇ।
ਅਮਨ ਜਦੋਂ ਦਾ ਸੈਮੀਨਾਰ ਲਗਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਅਜੀਬ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ। ਘੰਟੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਸਮਾਧੀ ਜਿਹੀ ਲਗਾ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ।
ਕਦੀ ਆਖਦਾ, ”ਮੈਂ ਅਜੇ ਵੀ ਸ਼ਿਵਰ `ਚ ਹਾਂ…ਜੋ ਹੋਵੇਗਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ…ਜੋ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਸਭ ਸਵੀਕਾਰ ਹੈ…।”
ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਅਜੀਬ ਗੱਲ ਉਦੋਂ ਲਗਦੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, “ਮੈਂ ਈਸ਼ਵਰ ਹਾਂ।”
ਉਹ ਬੋਲਦੀ, ”ਤੁਸੀਂ ਈਸ਼ਵਰ ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ ਈਸ਼ਵਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤੇ ਹੋ।”
ਕਦੀ ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦੀ, “ਕੰਜਰੀ ਤੀਵੀਂ ਪਿਛੇ ਮੜ੍ਹੀਆਂ-ਮਸਾਣਾਂ ‘ਚ ਘੁੰਮਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਉਥੋਂ ਇਲ ਬਲਾ ਚਿੰਬੜ ਗਈ ਹੋਵੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹਦਾ ਦਾਦਾ ਚਿੰਬੜ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਹੀਓਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਕਹਿੰਦਾ…ਸ਼ਾਇਦ…।”
ਅਮਨ ਜਦੋਂ ਬਾਥਰੂਮ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਆਖਦਾ, ”ਈਸ਼ਵਰ ਹੁਣ ਨਹਾਉਣ ਜਾਵੇਗਾ।” ਤਿਆਰ ਹੋ ਕੇ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਲਗਿਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ”ਈਸ਼ਵਰ ਹੁਣ ਸਕੂਲ ਜਾਵੇਗਾ।” ਉਹਨੇ ਹੀਰੋ ਹੌਂਡਾ ਨੂੰ ਕਿੱਕ ਮਾਰੀ ਤੇ ਸਕੂਲ ਚਲਿਆ ਗਿਆ।
”ਦਿੱਲੀ ਤਾਂ ਸੌ ਵਾਰ ਲੁਟੀ ਗਈ ਆ, ਜਿਹਦੇ ਕਰਕੇ ਸੋਨੇ ਦੀ ਚਿੜੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਹ ਹਾਲ ਆ। ਵਿਚਾਰੇ ਅਮਨ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਹੋਣਾ ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹਜ਼ਾਰ ਵਾਰ ਲੁੱਟ ਹੁੰਦਾ।”
ਅਮਨ ਦਾ ਸਾਥੀ ਮਾਸਟਰ ਜਸਵੀਰ ਇਹ ਅਕਸਰ ਆਖਦਾ। ਤੇ ਇਹ ਗੱਲ ਅਮਨ ‘ਤੇ ਪੂਰੀ ਢੁਕਦੀ ਸੀ। ਹਰ ਲੰਡੀ-ਮੀਣੀ ਔਰਤ ਉਹਦਾ ਦਿਲ ਲੁੱਟ ਲਿਜਾਂਦੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਾਕੇ ਮੈਡਮ ਮੋਨਿਕਾ ਮਾਰਦੀ। ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਕੂਲ ਵੜੇ ਉਹਦੇ ਮੱਥੇ ਮੈਡਮ ਮੋਨਿਕਾ ਲੱਗੇ, ਦਿਨ ਚੰਗਾ ਲੰਘਦੈ। ਜਸਵੀਰ ਵਰਗਾ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਐਵੇਂ ਬੱਚੇ ਕੁੱਟਣ ਤੇ ਹਰ ਇਕ ਨਾਲ ਲੜਨ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਜਦੋਂ ਮੋਨਿਕਾ ਨੂੰ ‘ਗੁਡ ਮਾਰਨਿੰਗ’ ਆਖਦਾ ਉਹ ਅੱਗੋਂ ‘ਵੈਰੀ ਗੁਡ ਮਾਰਨਿੰਗ ਸਰ’ ਕਹਿ ਕੇ ਲੁੱਟ ਪੁੱਟ ਲਿਜਾਂਦੀ।
ਅਮਨ ਦਾ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਉਹ ਮੋਨਿਕਾ ਨੂੰ ਮਿੰਟ ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ‘ਗੁਡ ਮਾਰਨਿੰਗ’ ਆਖਦਾ ਰਹੇ।
ਮੋਨਿਕਾ ਬਹੁਤ ਸੁਲਝੀ ਹੋਈ ਔਰਤ ਸੀ। ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਔਰਤਾਂ ਮਰਦ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹੇ ਨੂੰ ਹੀ ਖਰੀਦ ਵੇਚ ਲੈਂਦੀਆਂ ਨੇ। ਉਹ ਇਹ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਦੂਰੀ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣੀ ਹੈ। ਉਹਦਾ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਢੰਗ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬੱਚੇ ਉਹਦੇ ਹੀ ਗੁਣ ਗਾਇਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ।
ਅੱਜ ‘ਗੁਡ ਮਾਰਨਿੰਗ’ ਕਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠੀ ਮੋਨਿਕਾ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ‘ਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਿਗ ਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ‘ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰੀਦਾ,”ਈਸ਼ਵਰ, ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।”
ਮੋਨਿਕਾ ਨੂੰ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉਠਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨੇ ਔਖੀ ਹੁੰਦੀ ਨੇ ਕੁਰਸੀ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿਚ ਕੇ ਕਿਹਾ, ”ਸਰ ਜੀ, ਕਿਉ ਮੇਰੇ `ਤੇ ਪਾਪ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਗੇ ਓ, ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਤਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਲਾਈਦੇ ਨੇ…ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਥੋਂ ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਆਂ…।” ਉਹ ਥੋੜਾ ਡਰ ਵੀ ਗਈ ਸੀ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਇਹ ਸੀਨ ਦੇਖ ਲਿਆ ਤਾਂ ਹੁਣੇ ਖੰਭਾਂ ਦੀਆਂ ਡਾਰਾਂ ਬਣਨਗੀਆਂ। ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ `ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਿਆ ਅਮਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਬੋਲਣਾ ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੀ ਇਜ਼ਤ ਆਪ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਲੱਗੀ।
ਮੋਨਿਕਾ ਦੇ ਮੱਥੇ ਦੀ ਤਿਊੜੀ ਦੇਖ ਅਮਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਮੈਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਨਾ।”
ਮੋਨਿਕਾ ਹੁਣ ਸੰਭਲ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਵਿਅੰਗਮਈ ਮੁਸਕਰਾਹਟ ਬਖੇਰੀ। ਆਪਣੇ ਵਾਹੇ ਸੰਵਾਰੇ ਵਾਲਾਂ ਉਤੇ ਹੱਥ ਫੇਰ ਕੇ ਸੁਆਰਦੀ ਬੋਲੀ, “ਧੰਨਵਾਦ ਲਈ ਧੰਨਵਾਦ ਸਰ ਜੀ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਡਰ ਹੀ ਗਈ ਸਾਂ। ਗੁਡ ਮਾਰਨਿੰਗ ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਰ ਇਕਦਮ ਪੈਰਾਂ ‘ਚ…ਪਰ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰ ਕਿਉਂ ਰਹੇ ਓ।”
”ਸਭ ਈਸ਼ਵਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।” ਉਹਨੇ ਖੱਬੀ ਛਾਤੀ ਜਿੱਥੇ ਦਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, `ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਸਿਰ ਝੁਕਾਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
ਮੋਨਿਕਾ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਅਮਨ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿੱਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਹ ਸੋਚਣ ਲੱਗੀ, ‘ਜਸਵੀਰ ਸਰ ਇਹਨੂੰ ‘ਕਰੈਕ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਤਿੜਕ’ ਗਿਆ ਹੈ। ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪਾਗਲਖਾਨੇ…।’
”ਸਰ, ਤੁਸੀਂ ਪੂਨੇ ਗਏ ਸੀ ਕਿਸੇ ਸੈਮੀਨਾਰ `ਚ। ਉਥੇ ਦੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਸੁਣਾਓ।” ਮੋਨਿਕਾ ਨੇ ਛੇੜਿਆ।
ਅਮਨ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੋਨਿਕਾ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹੇ, ਕਰਦਾ ਰਹੇ, ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਕਦੀ ਨਾ ਮੁੱਕਣ। ਹਾਜ਼ਰੀ ਰਜਿਸਟਰ ‘ਤੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਗਾਉਂਦਾ ਕਹਿਣ ਲਗਾ, ”ਨਹੀਂ ਮੋਨਿਕਾ ਜੀ, ਉਹ ਗੱਲਾਂ ਨਹੀਂ ਦਸ ਸਕਦਾ।” ਉਹਨੇ ਆਪਣਾ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਖੱਬੀ ਛਾਤੀ `ਤੇ ਰਖ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਮੈਂ ਅਜੇ ਵੀ ਸ਼ਿਵਰ ‘ਚ ਹਾਂ।”
ਮੋਨਿਕਾ ਸੋਚਣ ਲਗੀ, “ਸੈਮੀਨਾਰ ‘ਚ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ ਜਿਸ ਨੇ ਇਸ ਕਰੈਕ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਬਣਾ ਦਿਤਾ। ਇਹ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉਸ ਅਗੇ ਦਸ ਦਿਆ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਸੈਮੀਨਾਰ ‘ਚ ਅਜਿਹਾ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ ਜਿਹੜਾ ਅਗੇ ਨਹੀਂ ਦਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ?”
***
ਸਿਖਿਆ ਮਹਿਕਮਾ ਪੰਜਾਬ ‘ਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਚਿੰਤਤ ਸੀ। ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਅਧੀਨ ਟਰੇਂਡ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ। ‘ਦਫਤਰ’ ਵਲੋਂ ਮਹਿਕਮੇ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀ ਆਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਇਕ ਅਧਿਆਪਕ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ ਪੂਨੇ ਭੇਜਣਾ ਸੀ। ਲੁਧਿਆਣੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚੋਂ ਰਾਕੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲੱਗੀ। ਉਹਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਆ ਪਿਆ ਇਸ ਲਈ ਉਹਨੇ ਅਮਨ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਗਾ ਦਿਤੀ, “ਜਾ ਆ ਯਾਰ, ਸਕੂਲ ਦੇ ਗਧੀ ਗੇੜੇ ਕਢਦਿਆਂ ਹੀ ਮਰ ਜਾਣਾ…ਨਾਲੇ ਪੂਨੇ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਆਈਂ, ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਵਾਰ ਵਾਰ ਥੋੜੇ ਮਿਲਦੇ ਨੇ। ਇਕ ਤੇਰੇ ਕੰਮ ਦੀ ਗਲ ਦਸਾਂ ਉਥੇ ਕੋਠੇ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾ ‘ਬੁੱਧਵਾਰ ਪੇਠ’ ਬਾਜ਼ਾਰ ਆ। ਹਫਤਾ ਮੌਜਾਂ ਲੁਟੀਂ। ਦਿਨੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਲਗਾਇਆ ਰਾਤੀਂ ਬੁੱਧਵਾਰ ਪੇਠ ‘ਚ ਸੈਮੀਨਾਰ ਲਾ ਲਿਆ…।” ਉਹਨੇ ਸਬਜ਼ਬਾਗ ਦਿਖਾਏ। ਨਾਲ ‘ਦਫਤਰ’ ਦਾ ਡਰਾਵਾ ਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਅਖੇ, ”ਅਫ਼ਸਰ ਬੜੇ ਸਖਤ ਨੇ।”
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਅੱਠ ਅਧਿਆਪਕ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਉਥੋਂ ਪੂਨੇ ਨੂੰ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸੀ। ਅੱਠ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਤਪਾਲ, ਤਰਸੇਮ, ਜਗਤਾਰ, ਜਸਵੀਰ ਸ਼ਾਇਰ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਪੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਸਤਪਾਲ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਲੀਡਰ ਸੀ। ਅਮਨ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਵੀ ਦੋਚਿਤੀ ਵਿਚ ਸੀ ‘ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਜਾਵੇ’ ਪਰ ਉਹਨੂੰ ‘ਬੁਧਵਾਰ ਪੇਠ’ ਬੁਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੇ ਡਬੇ ‘ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਸਾਰੇ ਰਾਹ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ, ਚੁਟਕਲੇ ਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਚੁਗਲੀਆਂ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ।
ਗੱਡੀ ਵਿਚੋਂ ਉਤਰ ਕੇ “ਸਵੈ ਸੰਵਾਦ” ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜੀਪ ਵਿਚ ਚੜ੍ਹ ਗਏ। ਜਿਹੜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਆਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਉਹ ਜੀਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਆਸ਼ਰਮ’ ਲੈ ਗਈ। ਆਸ਼ਰਮ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਦੂਰ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਨਮੋਹਕ ਥਾਂ ਸੀ। ਉਹ ਅਜੇ ਆਬਾਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਥੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਦੋ ਵੱਡੇ ਹਾਲ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ 500 ਦੇ ਕਰੀਬ ਬੰਦੇ ਬੈਠ ਸਕਦੇ ਸੀ। ਇਕ ਵੱਡਾ ਰਸੋਈ ਘਰ ਸੀ ਤੇ ਪੰਜਾਹ ਕੁ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਨਹਾਉਣ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਸੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਕ ਰਾਤ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਸਨ, ਕੁਝ ਕੁ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਉਥੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ।
ਅਧਿਆਪਕ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੈਮੀਨਾਰ ਲਗਾਉਣ ਗਿਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਕੀਤੀ, ”ਯਾਰ ਇਹ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਸਾਧ ਦੇ ਡੇਰੇ ਵਰਗਾ ਲਗਦਾ, ‘ਨਾਂ ਹੀ ਆਸ਼ਰਮ ਰਖਿਆ।”
ਅਮਨ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ, “ਕਿਥੇ ਰੋਹੀ ਬੀਆਬਾਨ `ਚ ਲਿਆ ਮਾਰਿਆ। ਏਥੋਂ ਤਾਂ ਬਹਾਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ‘ਬੁੱਧਵਾਰ ਪੇਠ’ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ। ਕੋਈ ਹੀਲਾ ਤਾਂ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਣਾ…।”
***
ਪਹਿਲਾ ਦਿਨ
ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਸਹੀ ਨਿਕਲਿਆ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੈਮੀਨਾਰ ਸੀ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਪਹੁੰਚਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਬਹੁਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ-ਅੱਧਖੜ੍ਹ ਕਿਸਮ ਦੇ ਲੋਕ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਜਿਸਟਰੇਸ਼ਨ ਹੋਈ। ਹਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਖੋਜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ। ਉਹਨੂੰ ਉਹਦਾ ਖੋਜੀ ਨੰਬਰ ਮਿਲਿਆ ਜਿਹੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਛਾਤੀ `ਤੇ ਲਗਾ ਕੇ ਰਖਣਾ ਸੀ। ਉਸ ਉਤੇ ਖੋਜੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਡਰੈਸ ਸੀ।
ਸਾਰੇ ਖੋਜੀ ਹਾਲ ਵਿਚ ਕੁਰਸੀਆਂ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਬੀਬੀਆਂ ਤੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਆਦਮੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ‘ਅਧਿਆਪਕ ਖੋਜੀ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਗਏ।’
ਅਚਾਰੀਆ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੇ ਮਾਇਕ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ, ”ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡਾ ਸੁਆਗਤ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵਡਭਾਗੇ ਹੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਹ ਕੁਝ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਤਪੱਸਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਖੋਜੀ ਹੋ। ਖੋਜੀ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੱਚ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਏਥੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਜਾਵੋਗੇ।
ਕੁਝ ਨਿਯਮ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਜੋ ਗਿਆਨ ਤੁਹਾਨੂੰ ਏਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਨਹੀਂ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਮੋਬਾਇਲ ਫੋਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੋ। ਪੰਜ ਦਿਨ ਤੁਸੀਂ ਬਾਹਰਲੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰਖੋਗੇ, ਤੀਜੀ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਤੁਸੀਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੋਗੇ।
ਅਚਾਰੀਆ ਸੀਤਾ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੀ.ਡੀ. ਚਲਾ ਦਿਤੀ ਗਈ। ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਪਰਦੇ ‘ਤੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਮੁਸਕਰਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਆਈ। ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਪਰਦੇ ਉਤੇ ਆਉਂਦੇ ਪੰਡਾਲ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ‘ਖੋਜੀ’ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਕੁਰਸੀ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰਨ ਲਗੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰ ਸਨ, ”ਆਉ ਦੇਖੀਏ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਕਰਨ
ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਹੋ ਰਿਹਾ, ਉਹ ਚੰਗਾ ਹੋ ਰਿਹਾ। ਉਹਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੋ। ਮਨ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਟੰਗਾਂ ਨੇ ਉਹ ਅਸੀਂ ਤੋੜਨੀਆਂ ਨੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੈਂ ਨੂੰ ਮਾਰੋ। ਮਨ ਦੀਆਂ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਰੋਕੋ। ਛਲਕਪਟ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ…।”
ਘੰਟੇ ਕੁ ਲੰਮੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਬਾਅਦ ਅਚਾਰੀਆ ਸੀਤਾ ਜੀ ਪੰਜ ਸੱਤ ਮਿਟਾਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਪੀਣ, ਚਾਹ ਪੀਣ, ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਦੀ ਬਰੇਕ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਦੀ। ਪੰਜ ਸੌ ਦੇ ਕਰੀਬ ‘ਖੋਜੀ’ ਚੁਪ ਚਾਪ ਲਾਸ਼ਾਂ ਵਾਂਗ ਫਿਰਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਮੂੰਹ ਹਿੱਲਦਾ ਦਿਸਦਾ ਤਾਂ ਚੱਪੇ ਚੱਪੇ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ‘ਸੇਵਕ’ ਮੁਸਕਰਾਹਟਾਂ ਬਖੇਰਦੇ। ‘ਕਿਰਪਾ ਮੌਨ ਰਹੀਏ’ ਕਹਿ ਕੇ ਚੁਪ ਕਰਾ ਦਿੰਦੇ। ਜਦੋਂ ਹਾਲ ਵਿਚ ਭਜਨ ਦੀ ਕੈਸਿਟ ਵੱਜਦੀ ਖੋਜੀ ਝੱਟ ਕੁਰਸੀਆਂ ‘ਤੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ। ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ ਹੋਣ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਕੋਈ ਜਾਦੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਅਮਨ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਲਾਈਲਗ ਆਖਦਾ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਅਜੇ ਉਸ ਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਉਹਦਾ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਬੈਠੀਆਂ ‘ਖੋਜਣਾਂ’ ਵਲ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਇਕ ‘ਡੇਰੇ’ ਬਾਰੇ ਸੁਣ ਰਖਿਆ ਸੀ ਜਿਥੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਈਟ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹ ਦਿਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਮਨ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੀ ਤਿਖੇ ਨੈਣ ਨਕਸ਼ਾਂ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਚੰਗੀ ਲਗ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹਦੀ ਛਾਤੀ ‘ਤੇ ‘ਖੋਜੀ ਨੰਬਰ 307’ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। 307 ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਰਾਦਾ ਕਤਲ। ਉਹ ਅਮਨ ਨੂੰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਕਤਲ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਬੇਖਬਰ ਸੀ। ਉਹਦਾ ਧਿਆਨ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਵਲ ਸੀ। ਅਮਨ ਸੋਚਦਾ ਜਦੋਂ ਲਾਈਟ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਖੁਲ੍ਹ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਇਹਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਬੈਠਾਂਗਾ।
ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੱਸ ਰਹੇ ਸੀ, ‘ਮਨ ਦੀਆਂ ਟੰਗਾਂ’ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ‘ਚ ਜ਼ਹਿਰ ਘੋਲ ਰਹੀਆਂ ਨੇ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਤੋੜਨੀਆਂ ਨੇ। ਉਹ ਨਿੱਕੀਆਂ ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾ ਕੇ ਰੰਗ ਬੰਨ੍ਹ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਖੋਜੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ‘ਛਲ-ਕਪਟ’ ਕੀਤੇ ਨੇ ਉਹ ਯਾਦ ਕਰੋ।
ਅਮਨ ਛਲ-ਕਪਟ ਸੋਚਣ ਲਗਾ, “ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਫੌਜ ਵਿਚੋਂ ਪੈਨਸ਼ਨ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਮੰਮੀ ਨੇ ਉਸੇ ਸਾਲ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਮੰਮੀ ਨੂੰ ਉਹਦੇ ਬੀਐਡ ਕਰਕੇ ਵਿਹਲੇ ਫਿਰਨ ਦਾ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਸੀ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਉਲਾਂਭਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਖੱਟ ਲਿਆਉਂਦਾ। ਇਕ ਦਿਨ ਦੁਖੀ ਮੰਮੀ ਕਿਸੇ ਸਹੇਲੀ ਕੋਲ ਰੋਣੇ ਰੋ ਰਹੀ ਸੀ, ”ਅਮਨ ਨੇ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖਾ ਲਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲ ‘ਚ ਪੜ੍ਹਾਇਆ? ਪੜ੍ਹੀ ਵੀ ਇਹਦੀ ਥਾਂ ਮੈਂ ਹੀ ਆਂ। ਹਰ ਸਾਲ ਫਰਮਾਇਸ਼ਾਂ ਪਵਾ-ਪਵਾ ਪਾਸ ਕਰਵਾਇਆ। ਹੁਣ ਇਹਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ‘ਤੇ ਲਗਵਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਮੈਨੂੰ ਮਰਨਾ ਪੈਣਾ ਖਬਰੈ ਤਰਸ ਦੇ ਆਧਾਰ `ਤੇ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲ ਜੇ…।”
ਮੰਮੀ ਦਾ ਹਾਸੇ ਮਜ਼ਾਕ `ਚ ‘ਮਰਨਾ ਪੈਣਾ’ ਕਿਹਾ, ਅਮਨ ਦਿਲ `ਤੇ ਲਾ ਬੈਠਾ। ਉਹ ਰਿਟਾਇਰਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਭਾਣਾ ਵਰਤ ਗਿਆ। ਵਿਚਾਰੀ ਮੰਜੇ `ਤੇ ਪਈ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ। ਅਮਨ ਗੁਨਾਹ ਭਾਵ ਨਾਲ ਕੁਰਸੀ `ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚੀ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸੇਵਕ ਨੇ ਉਹਦਾ ਮੋਢਾ ਹਲੂਣਿਆ। ਸੇਵਕ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸੌਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਕਿਤੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਕੀਮਤੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਰਹਿ ਨਾ ਜਾਣ।
ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੀ ਸੀਡੀ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ, “ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਕਰਤਾ। ਭਾਵ ਮੈਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸਭ ਕੁਝ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ…।” ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਅਮਨ ਜਿਵੇਂ ਗੁਨਾਹ ਭਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਦਿਨ ਜੋ ਕੁਝ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਹੁਣ ਉਹ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਵਲ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆ।
***
ਸਵੇਰੇ ਅੱਠ ਵਜੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ ਦੇ 9 ਵਜੇ ਤੱਕ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਡੀਆਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ। ਸਭ ਨੇ ਰਾਤ ਦਾ ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ। ਬਾਰਾਂ ਘੰਟਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਅਤੇ ਚੁੱਪ ਨੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਥਕਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਖਾਣਾ ਖਾਂਦਿਆਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤਾ ਸ਼ਰਮਾ ਮਿਲ ਗਈ। ਸੰਗੀਤਾ ਸ਼ਰਮਾ ਨੇ ਹੀ ਦਫ਼ਤਰ ਨਾਲ ਰਾਬਤਾ ਕਾਇਮ ਕਰਕੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਉਥੇ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਸਤਪਾਲ ਉਹਦੇ ਗਲ ਪੈ ਗਿਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਤੁਸੀਂ ‘ਦਫਤਰ’ ਨੂੰ ਝੂਠ ਬੋਲ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਏਥੇ ਬੁਲਾਇਆ।”
ਦਨੇਸ਼ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, “ਏਥੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਸਰਕਾਰੀ ਡਿਊਟੀ `ਤੇ ਆਂ, ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆ।” ਸੰਗੀਤਾ ਸ਼ਰਮਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ
ਕਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, “ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੇ ਹੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗੀ ਤੁਸੀਂ ਵਧੀਆ ਅਧਿਆਪਕ ਬਣੋਗੇ।”
ਅਮਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਬਾਕੀ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਜੇ ‘ਦਫਤਰ’ ਵਲੋਂ ਨਾ ਭੇਜੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ। ਖਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਕੁਰਸੀਆਂ `ਤੇ ਬੈਠੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸੁਣ ਰਹੇ ਸਨ ਉਥੇ ਦਰੀਆਂ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੀਆਂ, ਉਥੇ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਸੌਣਾ ਸੀ। ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਸੌਣਾ ਸੀ। ਤਰਸੇਮ ਸ਼ਾਇਰ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਬੋਲਿਆ, “ਯਾਰ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦੀ ਚੀਜ਼ ਨੀ।”
ਸਤਪਾਲ ਉਹਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਦੁਖੀ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਕਾਮਰੇਡ ਹੁਣੇ ਹੀ ਉਥੋਂ ਤੁਰ ਜਾਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਂਦਾ ਪਰ ਬਚਪਨ ਦੀ ਹੰਢਾਈ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਮਸੀਂ-ਮਸੀਂ ਮਿਲੀ ਨੌਕਰੀ ਉਹਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ। ਬੋਲਿਆ; ”ਮਰਦੀ ਨੂੰ ਅੱਕ ਚੱਬਣਾ ਪੈਣਾ।”
“ਮਨ ਜੀਤੇ ਜਗਿ ਜੀਤ” ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸ ਗਿਆ ਇਹ ਹੋਰ ਡੇਰਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਬਾਬੇ ਦੀ ਬਾਣੀ ਚੋਰੀ ਕਰ ਕਰ ਦੁਕਾਨਾਂ ਚਲਾਉਂਦੇ ਨੇ।” ਦਨੇਸ਼ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿੱਖ ਮਨ ਤੜਫ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਇਹ ਕਾਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮੋਰ ਦਾ ਖੰਭ ਫਸਾ ਕੇ ਉਹਨੂੰ ਮੋਰ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗੇ ਨੇ…।” ਜਗਤਾਰ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਨੇ ਭੰਨਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਸੇਵਕ ਨੇ ਆ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਕਿਰਪਾ ਮੌਨ ਰਹੀਏ।”
“ਹੁਣ ਤਾਂ ਬੋਲ ਲੈਣ ਦਿਓ ਯਾਰ।” ਤਰਸੇਮ ਨੇ ਉਲਾਂਭੇ ਵਾਂਗ ਕਿਹਾ।
ਅਮਨ ਬਾਕੀ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪਿਆ ਆਪਣੇ ਛਲ ਕਪਟ ਯਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
”ਨੀਵੇਂ ਹੋ ਕੇ ਕੱਟ ਲਵੋ ਬਾਕੀ ਦੇ ਦਿਨ? ਇਹ ਲੋਕ ਬੜੇ ਜਨੂੰਨੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ।” ਤਰਸੇਮ
ਬੋਲਿਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਕੇ ਪੈ ਗਏ।
ਦੂਜਾ ਦਿਨ
ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਸਾਰੇ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਜੇ ਉਠਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਦੇਰ ਨਾਲ ਉਠਣ ਵਾਲਾ ਨਹਾਣ ਧੋਣ ਤੋਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਾ ਸੀ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਟੈਂਕਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ। ਤਰਸੇਮ ਜਗਤਾਰ, ਦਨੇਸ਼ ਸਿੰਘ ਨਹਾ ਕੇ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗੇ। ਖੋਜੀ ਕੁਝ ਕੁ ਮੀਟਰ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਵਿਚ ਹੀ ਘੁੰਮ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਜੋ ਦਾਇਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ
ਸਕਿਉਰਿਟੀ ਵਾਲਾ ਝੱਟ ਸੀਟੀ ਮਾਰ ਕੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦਿੰਦਾ। ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਹੁਤ ਮਨਮੋਹਕ ਸੀ। ਹਾਲ ਅੰਦਰ 7.45 `ਤੇ ਹੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਾਲੀ ਰੀਲ ਵੱਜਣ ਲੱਗੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸੀ ਸਾਰੇ ਖੋਜੀ ਹਾਲ ‘ਚ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸੁਣਨ ਆ ਜਾਣ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਮੋਟੀ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝ ਨਾ ਲੱਗਣੀ ਤਾਂ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਖੜੇ ਸੇਵਕ ‘ਨਿਮਰਤਾ ਸਾਹਿਤ’ ਮੁਸਕਰਾਹਟਾਂ ਬਖੇਰਦੇ ਬਾਹਰ ਫਿਰ ਰਹੇ ਖੋਜੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਰ `ਚ ਜਾਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।
ਖੋਜੀ ਦਾਜ ਕੁਰਸੀਆਂ ‘ਤੇ ਆ ਬੈਠੇ। ਅਚਾਰੀਆਂ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੇ ‘ਸ਼ੁਭ ਸਵੇਰ’ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸ਼ਿਵਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣੀਆਂ ‘ਮੌਨ’ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਸ਼ਿਵਰ ‘ਚੋਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਤੁਹਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਦੇਣਗੀਆਂ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਦੁਹਰਾਏ।
ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨਾਂ ਦੀ ਸੀਡੀ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਮਨ `ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਬਾਰੇ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ, “…ਜਿਹੜਾ ਮਨ ਹੈ ਉਹ ਤੋਲੂ ਮਨ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਗੱਲ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਉਹ ਤੋਂ ਬਚੋ’ ਹਰ ਪਲ ਦਾ ਆਨੰਦ ਲਉ। ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ। ਗਲਤ ਠੀਕ ਸਭ ਆਪੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।” ਜੋ ਤੁਹਾਡਾ ਸਹਿਜ ਮਨ ਹੈ ਉਹ ਤੁਹਾਡਾ ਅਸਲੀ ਸਾਥੀ ਹੈ। ਉਹਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਰੱਖੋ।”
ਸੇਵਕ ਨੇ ਸਾਰੇ ਖੋਜੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਵੰਡ ਦਿੱਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਪੈਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੈਨ ਵੀ ਵੰਡ ਦਿੱਤੇ।
ਅਮਨ ਨੇ ‘ਤੋਲੂ ਮਨ’ ਦੀ ਪਾਨ ਦੇ ਪੱਤੇ ਵਰਗੀ ਤਸਵੀਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੀਂ ਤੀਰ ਕੱਢ ਕੇ ਦਿੱਤੀ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਤਸਵੀਰ ਦਿਲ ਜਲੇ ਆਸ਼ਕ ਆਪਣੀ ਮਾਸੂਕਾ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਅਮਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਨ ਦੇ ਪੱਤੇ ਵਰਗਾ ਦਿਲ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚੀਂ ਤੀਰ ਕੱਢ ਕੇ ਉਤੇ ਆਈ ਲਵ ਯੂ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹਨੇ ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਮਰ ਤਾਂ ਉਹ ਹਰ ਕੁੜੀ ‘ਤੇ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਪਰ ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹਦੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਕੁਝ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਰਾਜੀ ਉਹਦੇ ਮਾਮੇ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਸਾਲੀ ਸੀ। ਜੋ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਦਾ ਸਿਲਾ ਕਟਵਾਉਣ ਆਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਅਮਨ ਨੇ ਉਹ ਆਈ ਲਵ ਯੂ ਵਾਲਾ ਕਾਗਜ਼ ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਫੜਾਇਆ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਦੇਖ ਕੇ ਉਹਦੇ ਟੁਕੜੇ ਕਰਕੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ। ਉਹਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਤਾਂ ਉਹਦੇ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸੀ। ਉਹ ਇਸੇ ਲਈ ਭੈਣ ਦਾ ਜਣੇਪਾ ਕਟਵਾਉਣ ਆਈ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਬਾਰੇ ਉਸ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕੇ। ਭੈਣ ਆਪੇ ਮੰਮੀ-ਡੈਡੀ ਨੂੰ ਮਨਾ ਲਵੇਗੀ। ਅਮਨ ਆਪਣਾ ਰੇੜਕਾ ਪਾ ਬੈਠਾ। ਰਾਜੀ ਮੰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਰਹੀ। ਗੱਲ ਏਨੀ ਵਧ ਗਈ ਕਿ ਅਮਨ ਨੇ ਕੋਈ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਦਵਾਈ ਪੀ ਲਈ ਜਾਂ ਪੀਣ ਦਾ ਢੌਂਗ ਰਚ ਲਿਆ। ਭੈਣ-ਜੀਜਾ ਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੇ ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਮਨਾ ਲਿਆ। ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਨਿੱਤ ਹੀ ਕਲੇਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ। ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਅਮਨ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ। ਸਾਰੇ ਖੋਜੀ ਕੁਰਸੀਆਂ `ਤੇ ਨਿਢਾਲ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਚਾਪ ਸੁਣੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਥੱਕੇ-ਟੁੱਟੇ ਦੀ ਅੱਖ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਸੇਵਕ ਉਹਨੂੰ ਝੱਟ ਜਗਾ ਦਿੰਦੇ।
ਬਾਰਾਂ ਘੰਟੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਸੁਣ ਕੇ ਸਾਰੇ ਅਧਿਆਪਕ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਅਮਨ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਸਾਰੇ ਅੱਜ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਪਰ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰਲੇਗਾ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਦੱਸੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਚੱਲੇਗਾ ਜਿਹੜਾ ਈਸ਼ਵਰ ਤੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸਤਰ ਨੀਵਾਂ ਹੈ।
***
ਜਿਸ ਦਾ ਅਮਨ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਉਹੀ ਹੋਇਆ। ਉਹ ਸੱਤੇ ਜਣੇ ਸੰਗੀਤਾ ਸ਼ਰਮਾ ਨੂੰ ਘੇਰੀਂ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਸੰਗੀਤਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੋਰ ਕੁੜੀ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸੀ, ਕਿਸੇ ਫੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਕੁੜੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਕੰਪਨੀ ‘ਚ ਪੰਜਾਹ ਹਜ਼ਾਰ ਮਹੀਨਾ ਦੀ ਤਨਖਾਹ ਛੱਡ ਕੇ ਸਾਧਣੀ ਬਣ ਗਈ ਸੀ। ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਸਾਧਣੀਆਂ ਸਨ। ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਸਤਪਾਲ ਨੇ ਸੰਗੀਤਾ ਸ਼ਰਮਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, “ਤੁਸੀਂ ਦਫ਼ਤਰ ਨੂੰ ਗੁੰਮਰਾਹ ਕੀਤਾ ਹੈ।” ਤਾਂ ਉਹ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸਾਧਣੀ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ”ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਇਕ ਵਾਰ ਇਹ ਸ਼ਿਵਰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਵੋ।”
***
ਸਾਰੇ ਥੱਕੇ ਟੁੱਟੇ ਦਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਪਏ ਸਨ। ਦਨੇਸ਼ ਸਿੰਘ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ”ਯਾਰ ਤਿੰਨ ਕੁ ਘੰਟੇ ਤਾਂ ਕੁਰਸੀਆਂ `ਤੇ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਆਂ ਫਿਰ ਕੁਰਸੀਆਂ ਸਾਡੇ `ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੀਆਂ ਨੇ।
“ਇਹ ਇਲਾਹੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਹੋਰ ਸੁਣਨਾ ਪੈਣਾ।” ਸੱਤਪਾਲ ਬੋਲਿਆ।
“ਉਹ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕੁੜੀ ਜਿਹੜੀ ਸੰਗੀਤਾ ਸ਼ਰਮਾ ਨਾਲ ਫਿਰ ਰਹੀ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਬੜੀ ਪਿਆਰੀ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਉਹਨੂੰ ਭੈਣ ਬਣਾ ਲਿਆ।” ਤਰਸੇਮ ਬੋਲਿਆ।
”ਅਸੀਂ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕੁੜੀਏ ਤੂੰ ਇੱਥੇ ਕਿਉਂ ਰੁਲਦੀ ਫਿਰਦੀ ਏਂ, ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈ।”
ਉਹ ਕਹਿੰਦੀ, “ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਤਰਸੇਮ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਬਣ ਗਿਆ।”
ਜਗਤਾਰ ਹੱਸਣ ਲੱਗਾ ਤੇ ਤਰਸੇਮ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਕੱਢਣ ਲੱਗਾ।
”ਇਹ ਸਾਲਾ ਸਿਸਟਮ ਹੀ ਏਦਾਂ ਦਾ ਉਤੋਂ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਨਿਪੁੰਸ਼ਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਆ। ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਬੋਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।” ਸਤਪਾਲ ਅੰਦਰਲਾ ਕਾਮਰੇਡ ਤੜਫਦਾ।
”ਕਿਰਪਾ ਮੌਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰੋ।” ਸੇਵਕ ਨੇ ਆ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰਾਇਆ।
ਅਮਨ ਨੂੰ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਛੁਰੀਆਂ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਉਠ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਦੂਜੇ ਖੋਜੀਆਂ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ।
ਤੀਜਾ ਦਿਨ
ਅੱਜ ਫਿਰ ਖੋਜੀ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਜੇ ਹੀ ਉਠਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਣੀ ਮੁੱਕਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਹਾ ਲੈਣ। ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਾ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿੱਲਤ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਟੈਂਕਰ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸੀ। ਅਚਾਰੀਆ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਵਿਚ ਉਹੀ ਗੱਲਾਂ ਦੁਹਰਾਈਆਂ, ਫਿਰ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ।
ਸਕਰੀਨ ਉੱਤੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਆਏ। ਸਾਰੇ ਖੋਜੀ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਗਏ। ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, ”ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਉਪਭੋਗਤਾ, ਭੋਗਣ ਵਾਲਾ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਜੋ ਕੁਝ ਅਸੀਂ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਾਂ ਅਸਲ ਵਿਚ ਭੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਮੈਡੀਟੇਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸੀ। ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣਾ ਹੈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਬਾਵਲ ਅੱਖਰਾਂ ਏ.ਈ.ਆਈ.ਓ.ਯੂ. ਦਾ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦਿਆਂ ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਛੱਡਣਾ ਹੈ। ਘੰਟੇ- ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਮੌਨ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ? ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਹਾਂ? ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਹਾਂ? ਮੈਂ ਕੀ ਹਾਂ?
ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ? ਕੀਹਨਾ ਦਾ ਹਾਂ? ਇਹ ਸਵਾਲ ਤਾਂ ਅਮਨ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਵੀ ਆਏ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹ ਛੋਟਾ ਸੀ, ਫੌਜੀ ਛੁੱਟੀ ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਐਤਵਾਰ ਸੀ, ਅਮਨ ਨੂੰ ਛੁੱਟੀ ਸੀ, ਉਹਦੀ ਮੰਮੀ ਨੂੰ ਵੀ ਛੁੱਟੀ ਸੀ। ਅਮਨ ਸਿਖ਼ਰ ਦੁਪਹਿਰੇ ਖੇਡ ਕੇ ਮੁੜਿਆ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਇਆ। ਫੌਜੀ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਹਲਿਆ। ਸਾਹਮਣੇ ਅਮਨ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬੋਲਿਆ, ”ਕਿਥੋਂ ਆਇਆ ਮਦਰ ‘ਚੋ।”
”ਖੇਡ ਕੇ…।” ਉਹਨੇ ਡਰੇ ਸਹਿਮੇ ਨੇ ਕਿਹਾ।
”ਜਾਹ ਹੋਰ ਖੇਡ ਆ।” ਕਹਿ ਕੇ ਉਹਨੇ ਦਰ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ।
ਖੇਡਣ ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦਾ ਉਹਦੇ ਯਾਰ ਦੋਸਤ ਤਾਂ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਚਲੇ ਗਏ ਸੀ। ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਉਹ ਬੀਹੀ ‘ਚ ਧੁੱਪੇ ਹੀ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਕੌਣ ਹਾਂ। ਕੀ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹਾਂ। ਉਹਦੇ ਮਨ ‘ਚ ਬਿਗਾਨੇਪਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਾਗਣ ਲੱਗੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਮੰਮੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਉਹ ਫੌਜੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਲੜੀ ਸੀ।
ਸਾਰੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਢਾਲ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਪ੍ਰਵਚਨ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ”ਤੁਸੀਂ ਮਹਾਂਬਲੀ ਬਣਨਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਤਲਬੀ। ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਤੀ ਮਾਰੋ ਕਿਉਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਮਤਲਬੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ। ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਦਾ ਮਤਲਬ ਨਾ ਕੱਢੋ ਖੁਸ਼ ਰਹੋਗੇ। ਇਹ ਨਾ ਸੋਚੋ ਜਦੋਂ ਸਤਯੁੱਗ ਆਵੇਗਾ ਅਸੀਂ ਖੁਸ਼ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਸਾਡਾ ਸਤਯੁੱਗ ਅੱਜ ਹੀ ਹੈ…।” ਰਾਤੀ ਨੌਂ ਵਜੇ ਤੱਕ ਪ੍ਰਵਚਨ ਚੱਲਦੇ ਰਹੇ।
***
ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਬਾਅਦ ਹਾਲ ‘ਚ ਦਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਆ ਡਿੱਗੇ। ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨ ਮਹਾ-ਅਸਮਾਨੀ ਸ਼ਿਵਰ ਦੇ ਸਨ। ਉਸ ਵਿਚ ਉਹ ਭਾਗ ਲੈ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਸਫਲਤਾ ਪੂਰਵਕ ਲਗਾ ਲਏ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਤੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੀ ਮਿਹਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਹੋਵੇ। ਬਾਕੀ ਸੱਤਾਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਸੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵਰ ਚੋਂ ਫਾਰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਰੋਂਦਿਆ ਕੁਰਲਾਉਂਦਿਆਂ ਲਗਾਏ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੇ ਮੌਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸੌਂ ਗਏ। ਅਮਨ ਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ।
ਚੌਥਾ ਦਿਨ
ਅਚਾਰੀਆ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ”ਤੁਸੀਂ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੇ ਹੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮਹਾਅਸਮਾਨੀ ਸ਼ਿਵਰ `ਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ ਜਿਵੇਂ ਮਹਾਵੀਰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਬੁੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ…।
“ਤੁਸੀਂ ਮੌਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ਇਹ ਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ਿਵਰ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣੀਆਂ…।”
ਪਰਦੇ ਉੱਤੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਚੱਲਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਪਾਗਲਪਣ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।…ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪਾਗਲਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸੁਰੰਗ ਕੱਢਣੀ ਹੈ ਸਿਰ ਤੋਂ ਦਿਲ ਤੱਕ, ਸਿਰ ਕਲਯੁਗ ਹੈ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਭਟਕਾਉਣ ਵਾਲਾ, ਦਿਲ ਸਤਯੁਗ ਹੈ ਤੇਜ ਸਥਾਨ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਵਿਚ ਹੈ, ਜਿਥੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੈ। ਸਿਰ ਮੇਰਾ ਹੈ, ਦਿਲ ਤੇਰਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਤੇਰਾਂ ਇੰਚ ਦੀ ਸੁਰੰਗ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਰ ਤੋਂ ਦਿਲ ਦਾ ਰਸਤਾ ਸਿਰਫ਼ ਤੇਰਾ ਇੰਚ ਹੈ…।”
ਅਚਾਰੀਆ ਸੀਤਾ ਜੀ ਸਟੇਜ ਉਤੇ ਆਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਅੱਜ ਤੁਸੀਂ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨੂੰ ਤਨ ਮਨ ਅਤੇ ਧਨ ਅਰਪਣ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੁਰਮੰਤਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਜਾਪ ਕਰਿਆ ਕਰਨਾ ਹੈ ਉਹ ਗੁਰਮੰਤਰ ਹੈ, “ਮੈਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਸੱਤਿਆ ਚਾਹੀਏ।” ਜਦੋਂ ਮਨ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਖੋਜੀਆਂ ਵਾਂਗ ਅਮਨ ਨੇ ਵੀ ਤਨ-ਮਨ-ਧਨ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨੂੰ ਅਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
”ਧੰਨਵਾਦ-ਧੰਨਵਾਦ” ਦਾ ਸੰਗੀਤ ਚੱਲਣ ਲੱਗਾ। ਪਰਦੇ ਉਤੇ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨ੍ਰਿਤ ਕਰ
ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਖੋਜੀ ਵੀ ਨੱਚਣ ਲੱਗੇ। ਸਾਰੇ ਗਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਪਾ ਕੇ ਨੱਚ ਰਹੇ ਸਨ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ। ‘ਧੰਨਵਾਦ- ਧੰਨਵਾਦ।’
ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਹੋਰ ਪ੍ਰਵਚਨ ਕਰਨ ਲੱਗੇ, “ਪਲਕ ਝਪਕ ਕੇ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੀ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ। ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਣਾ ਹੈ ਮੈਂ ਹਾਂ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਸਾਡੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ ਸਥਾਨ `ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਮੈਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਹੈ। ਸਭ ਕੁਝ ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਈਸ਼ਵਰ ਹੋ। ਜੋ ਕੁਝ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਈਸ਼ਵਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਈਸ਼ਵਰ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਸਮਰਪਤ ਹੋਣਗੀਆਂ।”
ਸਾਰੇ ਖੋਜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜੋੜੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਦੋ-ਦੋ ਬੰਦੇ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਕੁਰਸੀਆਂ `ਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਇੱਕ ਖੋਜੀ ਨੇ ਦੂਸਰੇ ਖੋਜੀ ਨੂੰ ਪੰਦਰਾਂ ਮਿੰਟ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛਣੇ ਸਨ। ਸਰੀਰਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ `ਤੇ ਥੱਕੇ ਪਏ ਅਮਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੂਨੇ ਦਾ ਹੀ ਖੋਜੀ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਉਹ ਅਮਨ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਲੱਗਾ।
-ਕਿਰਪਾ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ?
-ਮੈਂ ਅਮਨ ਹਾਂ।
ਕਿਰਪਾ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ?
-ਮੈਂ ਅਧਿਆਪਕ ਹਾਂ।
ਕਿਰਪਾ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ?
-ਮੈਂ ਆਦਮੀ ਹਾਂ?
ਕਿਰਪਾ ਦੱਸੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਦਮੀ ਹੋਣ ਦਾ ਕੀ ਅਨੁਭਵ ਹੈ?
-ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਹੈ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਆਲ ਪੁੱਛੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦਸ ਕੁ ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਅਮਨ ਦੇ ਜੁਆਬ ਬਦਲ ਗਏ ਸੀ।
ਕਿਰਪਾ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ?
-ਮੈਂ ਈਸ਼ਵਰ ਹਾਂ
ਕਿਰਪਾ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ?
-ਮੈਂ ਈਸ਼ਵਰ ਹਾਂ
ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਕੌਣ ਹੋ?
-ਮੈਂ ਈਸ਼ਵਰ ਹਾਂ
ਕੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਦਮੀ ਹੋਣ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ?
-ਨਹੀਂ ਮੈਂ ਈਸ਼ਵਰ ਹਾਂ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਫਿਰ ਕੁਰਸੀਆਂ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਗਏ। ਅਮਨ ਨੂੰ ‘ਈਸ਼ਵਰ ਆਏ ਦਲਿਦਰ ਜਾਏ।’ ਗਾਉਂਦੀ ਮੰਮੀ ਯਾਦ ਆਈ। ਲੋਹੜੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਅਮਨ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੰਮੀ ਉਹਨੂੰ ਧੂਮਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਉਂਦੀ। ਦਿਨੇ ਕੇਕ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਧੂਣੀ ਧੁਖਾ ਕੇ ਉਸ ਉਤੇ ਤਿਲ, ਗੁੜ ਤੇ ਰਿਉੜੀਆਂ ਸੁੱਟਦੀ ਗਾਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ।
“ਈਸ਼ਵਰ ਆਏ ਦਲਿੱਦਰ ਜਾਏ
ਦਲਿਦਰ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਪਾਏ।”
ਫੌਜੀ ਦਾ ਰੰਮ ਦਾ ਪੈਗ ਲਗਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਉਹ ਆਖਦਾ, ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਂਦੀ ਆਂ ਲਾਟ ਸਾਹਬ ਦਾ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਮਦਰ ਚੋ.. ਕਲਯੁਗ ਦੇ ਉਲਾਂਭੇ ਸੁਣਦਾ ਥੱਕ ਗਿਆ, ਜੀਹਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਮਨਾਉਂਦੀ ਏ, ਇਹੀ ਦਲਿੱਦਰ ਆ। ਇਹਨੇ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਲਾਈਲੱਗ ਨੇ। ਆਪਣਾ ਹੀ ਖੂਨ ਪੀਣਾ ਏ।
“ਬਾਪੂ ਈਸ਼ਵਰ ਸਿਉਂ ਰੱਬ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਹੋ ਗਏ। ਉਹਨੇ ਕਿੱਥੇ ਮੁੜਨਾ।” ਕਹਿੰਦਾ ਉਹ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ।
ਅਮਨ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਹੁਣ ਮੈਂ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਦੱਸ ਦੇਵਾਂਗਾ ਮੈਂ ਈਸ਼ਵਰ ਹਾਂ ਦਲਿੱਦਰ ਨਹੀਂ।
***
ਮੌਨਧਾਰ ਕੇ ਤੇ ਕੁਰਸੀਆਂ ਦੀ ਬੈਠਕ ਦੇ ਥਕਾਏ ਸਾਰੇ ਮੁਰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਚਾਰ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਕਠਪੁਤਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਨੱਚਦੇ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਦਰੀਆਂ ‘ਤੇ ਸੌਣ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਦਨੇਸ਼ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਬੋਲਿਆ, ”ਮਾਮੇ ਤੇਜ਼ ਗਿਆਨ ਦੇ, ਅਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣੀਏ ਤੇਜ਼ ਗਿਆਨ ਨੂੰ, ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਮਿਰਚ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਕੌਰ ਤੇ ਰੇਲ ਦੇ ਇੰਜਣ ਨੂੰ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਕਹਿੰਦੇ ਆਂ। ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਕੀ ਲੈਣਾ।”
ਸਤਪਾਲ ਬੋਲਿਆ, ”ਏਨੇ ਦਿਨ ਹੋ ਗਏ ਮੈਂ ਘਰੇ ਫੋਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਸਾਈਲੈਂਟ ‘ਤੇ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਘਰੋਂ ਪੰਜਾਹ ਮਿਸ ਕਾਲਾਂ ਆਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਫੋਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਚੋਰੀ ਕੀਤਾ ਘਰ ਆਲੀ ਗੁੱਸੇ ‘ਚ ਕਹਿੰਦੀ, ਮੈਂ ਪੇਕੇ ਚਲੀ ਜਾਣਾ। ਮੈਂ ਉਹਨੂੰ ਕਿਹਾ, ”ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰੁਸ ਕੇ ਪੇਕੇ ਜਾ ਰਹੀ ਆ” ਤਾਂ ਉਹ ਹੋਰ ਗੁੱਸੋ ਹੋ ਗਈ। ਤਰਸੇਮ ਬਾਗੀ ਸੁਰ ਵਾਲੀ ਕਵਿਤਾ ਸੁਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਜਗਤਾਰ ਹੱਸਣ ਲੱਗਾ, ”ਜਦੋਂ ਸਾਰੇ ਖੋਜੀ ਜਾਪ ਕਰ ਰਹੇ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਤੇਜ ਸੱਤਿਆ ਚਾਹੀਏ।”
ਤਾਂ ਮੈਂ ਜਾਪ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ”ਮੈਨੂੰ ਮਿਰਚ ਵਰਗੀ ਤੇਜ ਕੁੜੀ ਚਾਹੀਏ।”
”ਕਿਰਪਾ ਮੌਨ ਰਹੀਏ” ਕਹਿਣ ਸੇਵਕ ਆ ਪਹੁੰਚਿਆ।
ਅਮਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੱਤਾ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਸਤਰ ਨੀਵਾਂ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪਰਵਚਨਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆ ਰਹੀ।
ਪੰਜਵਾਂ ਦਿਨ
ਸਾਰੇ ਹਾਲ ਵਿਚ ਕੁਰਸੀਆਂ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਅਚਾਰੀਆ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੇ ਉਹੀ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਿਵਰ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਦੱਸਣੀਆਂ। ਮੌਨ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਕਿਹਾ।
ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਚਨ ਦੀ ਸੀਡੀ ਚੱਲ ਪਈ, ”…ਇੱਕ ਬੰਦਾ ਕਹਿੰਦਾ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਮੈਂ ਮੰਦਰ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ। ਉਹ ਬਿਨਾ ਪੈਸੇ ਖਰਚਿਆਂ ਮੰਦਰ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਮੰਦਰ ਬਣਾਓ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੇਜ਼-ਮਨ ਵਿਚ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੁੰਦੈ। ਤੁਹਾਡਾ ਸਰੀਰ ਮੰਦਰ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਈਸ਼ਵਰ ਹੋ ਜੋ ਇਸ ਵਿਚ ਵਸ ਰਹੇ ਹੋ…।”
ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, ਹੁਣ ਫੈਂਸੀ ਡਰੈਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਹੋਣਗੇ। ਇਹ ਆਮ ਫੈਂਸੀ ਡਰੈਸ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ‘ਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣਾ ਹੈ ਹੋਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਜਾਨਵਰ ਦਾ, ਪੰਛੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵੀ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਸਾਰੇ ਖੋਜੀ ਹਾਲ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਚਲੇ ਗਏ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ। ਕੋਈ ਬਾਥਰੂਮ ਗਿਆ।
ਅਮਨ ਨੂੰ ਫੈਂਸੀ ਡਰੈਸ ਵਿਚ ਦਿਖਣ ਦੀ ਥਾਂ ਨੰਗੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਦਮੀਆਂ ਵਲੋਂ ਧਿਆਨ ਹਟਾ ਕੇ ਔਰਤਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆ। ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਮਾੜੀ ਲੱਗੀ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨਾਲ ਛਲ ਕਪਟ ਕਰਨ ਵਾਂਗ ਲੱਗੀ। ਅਮਨ ਨੂੰ ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਘਰਵਾਲੀ ਯਾਦ ਆਈ। ਮੜ੍ਹੀਆਂ ‘ਚ ਨੰਗਿਆਂ ਘੁੰਮਦੀ। ਬਿੰਦੀ ਉਹਦਾ ਜਿਗਰੀ ਯਾਰ ਸੀ। ਸਮੈਕ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਵਾਧ-ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਸੜਕ ਹਾਦਸੇ ‘ਚ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਬੜੀ ਕਹਿਰ ਦੀ ਮੌਤ ਸੀ ਉਹ ਜਵਾਨ ਜਹਾਨ ਪਤਨੀ ਤੇ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਰੋਂਦੇ ਵਿਲਕਦੇ ਛੱਡ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਿਉ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਜਵਾਨ ਜਹਾਨ ਪਤਨੀ ਅੱਗੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਰੋਣ ਲਈ ਪਈ ਸੀ। ਸਾਰੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸੀ, ”ਹੁਣ ਇਸ ਵਿਚਾਰੀ ਨੇ ਰੁਲ ਜਾਣਾ।’
ਮਹੀਨੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ‘ਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਫੈਲ ਗਈ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ `ਚ ਭੂਤਨੀ ਫਿਰਦੀ ਸੀ। ਚਿੱਟਾ ਲਿਬਾਸ ਹੁੰਦਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਤੁਰਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਝਾਂਜਰਾ ਦੀ ਛਣ-ਛਣ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਹੱਥ ਵਿਚ ਡਾਂਗ ਹੁੰਦੀ। ਕਮ ਦਿਲੇ ਰਾਤ ਬਰਾਤੇ ਘਰਾਂ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣੇ ਬੰਦ ਹੋ ਗਏ। ਉਹ ਭੂਤਨੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੂੰਹ ਸਿਰ ਲਪੇਟਿਆ ਹੁੰਦਾ। ਲੰਮੀ ਬੀਹੀ `ਚੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਮੜੀਆਂ ਵਲ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ। ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਦਾ ਪੋਲ ਖੁੱਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਅਮਨ ਦੇ ਘਰੇ ਲੜਾਈ ਪੈਣ ਲੱਗੀ। ਅਮਨ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, ”ਲੋਕ ਸਾਲੇ ਦੋ-ਮੂੰਹੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ ਇਹਨੇ ਵਿਚਾਰੀ ਨੇ ਰੁਲ ਜਾਣਾ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆ ਤਾਂ ਉਲਟ ਬੋਲਦੇ ਨੇ…।”
ਅਮਨ ਨੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਮਨ ਮੋੜ ਕੇ ਤੇਜ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਜਿਥੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੈ, ਲਗਾ ਲਿਆ। ਹੁਣ ਸਭ ਨੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਜਿਹੜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰਸਮ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਗਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਫਿਰ ਉਥੇ ਹਰ ਸਾਥੀ ਦਾ ਪੈਰੀਂ ਹੱਥ ਲਗਾ ਕੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰਨਾ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਛੋਟਾ। ਅਮਨ ਸਭ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਅਮਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਤੇਜ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੈ। ਉਹ ਆਪ ਹੀ ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਮਹਾਂਵੀਰ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਬੁੱਧ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਬੁੱਧ ਬਣ ਗਿਆ। ਦੂਜੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਇਹ ਬੁੱਧੂ ਦੇ ਬੁੱਧੂ ਹੀ ਰਹੇ। ਸ਼ਿਵਰ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਪਿਤਾ ਸ਼੍ਰੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਤੁਸੀਂ ਸਦਾ ਹੀ ਸ਼ਿਵਰ ‘ਚ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।
***
ਉਪਰੋਕਤ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤ ਗਏ। ਅਮਨ ਘੰਟੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਸਮਾਧੀ ਲਗਾ ਕੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ। ਹਰ ਗੱਲ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰ ਆਖਦਾ। ਫੌਜੀ, ਰਾਜੀ, ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਤੇ ਸਕੂਲ ਦਾ ਸਟਾਫ ਉਹਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਰਕਤਾਂ ਨੂੰ ਅਚੰਭੇ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ। ਇਕ ਦਿਨ ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੁਝੀ। ਉਹਨੇ ਝਾਂਵਾਂ ਫੜ ਕੇ ਅੱਡੀਆਂ ਕੂਚ ਲਈਆਂ ਨਹਾ ਕੇ ਕੇਸ ਸੁਕਾ ਡੋਰੀ ਪਾ ਕੇ ਚੀਰਮੀ ‘ਚ ਸੰਧੂਰ ਦੀ ਚੁਟਕੀ ਪਾਈ। ਮੱਥੇ ‘ਤੇ ਸੂਟ ਦੇ ਰੰਗ
ਵਰਗੀ ਬਿੰਦੀ ਲਗਾ। ਲਿਪ ਲਾਇਨ ਲਗਾ ਕੇ, ਸੁਰਖੀ ਲਗਾ, ਸੈਂਟ ਛਿੜਕਾਇਆ। ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਅੱਗੇ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਅਮਨ ਕੋਲ ਗਈ। ਚੁੰਨੀ ਨੂੰ ਉਂਗਲ ਤੇ ਲਪੇਟਦੀ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ ”ਦੇਖਿਓ ਮੇਰਾ ਸੂਟ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ?” ਉਹ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦਾ। ਸ਼ਾਇਦ ਸਮਾਧੀ ਲਗਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ।
”ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਜੀ…।”
”……।”
ਰਾਜੀ ਨੇ ਮੋਢੇ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਹਲੂਣਿਆ ”ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਜੀ…।”
ਉਹ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚੀ ਸ਼ਾਂਤ ਚਿੱਤ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ। ਰਾਜੀ ਦਾ ਦਿਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਹ ਮਾਰੇ ਕੁੱਟੇ ਹੱਡ-ਹੱਡ ਪੋਲਾ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਉਹਨੇ ਉਹਦਾ ਮੋਢਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹਲੂਣ ਕੇ ਕਿਹਾ, ”ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਜੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸੁਣੋ…।”
ਉਹਨੂੰ ਪੱਥਰ ਬਣਿਆ ਦੇਖ ਰਾਜੀ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕੁਝ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹਨੇ ਅਮਨ ਦੀ ਛਾਤੀ ਦੇ ਦੁਹੱਥੜਾ ਮਾਰਿਆ। ”ਅੱਗ ਲੱਗ ਜੇ ਤੇਰੇ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ, ਨਾਲ ਤੈਨੂੰ…। ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਤੇਰਾ ਬੋਲਣ ਦਾ ਭਾਅ ਨੀ…ਚੋਦਿਆ ਸ਼ਿਵਰ ਦਾ…।”
ਅਮਨ ਨੂੰ ਗੁੱਸਾ ਆ ਗਿਆ। ਉਹਨੇ ਹੱਥ ਉਤਾਂਹ ਚੁੱਕਿਆ। “ਜਮ੍ਹਾਂ ਕੁੱਤੀਆਂ ਆਲੇ ਕੰਮ
ਨੇ ਤੇਰੇ…” ਫਿਰ ਉਹਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਲਿਆ। ਮਾਰਨ ਲਈ ਚੁੱਕਿਆ ਹੱਥ ਨੀਵਾਂ ਕਰ ਲਿਆ। ਰਾਜੀ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ, “ਨਾ ਮਾਰ ਕੇ ਦਿਖਾ ਜੇ ਪਿਉ ਦਾ ਪੁੱਤ ਏਂ…।”
ਉਹ ਬੋਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਫੌਜੀ ਨੂੰ ਅੱਜ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬਹੂ ਦੀ ਥਾਂ ਅਮਨ ‘ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਆਇਆ ਸੀ, ਬੋਲਿਆ, “ਮਦਰ ਚੋ ਕਲਯੁਗ਼..ਲਾਈਲੱਗ ਮਦਰ ‘ਚੋ। ਬਿੰਦੀ ਦੀ ਤੀਵੀਂ ਤਾਂ ਬਿੰਦੀ ਮਰੇ ਤੇ ਰੁਲੀ ਸੀ, ਮਦਰ ‘ਚੋ ਤੇਰੀ…।”
ਅੱਜ ਉਹ ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਹੀ ਬੁੜ-ਬੁੜ ਕਰੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ।
ਅਮਨ ਬੈਠਕ ‘ਚ ਵੜ ਗਿਆ। ਅੰਦਰੋਂ ਕੁੰਡਾ ਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ, ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ,
“ਮੈਂ ਸ਼ਿਵਰ ‘ਚ ਹਾਂ।”

ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮਜ਼ਾਕ – ਐਂਤਨ ਚੈਖਵ

February 19, 2019

ਸਰਦੀਆਂ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਦੁਪਹਿਰਸਰਦੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਸੀਨਾਦੀਆ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬਾਂਹ ਫੜ ਰੱਖੀ ਸੀਉਸਦੇ ਘੁੰਘਰਾਲੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਫ਼ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਮ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਚਾਂਦੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਮਕਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਉਪਰਲੇ ਬੁੱਲ੍ਹ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਰਫ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਲਕੀਰ ਜਿਹੀ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀ ਸੀਅਸੀਂ ਇੱਕ ਪਹਾੜ ਦੀ ਚੋਟੀ ਤੇ ਖੜੇ ਹੋਏ ਹਾਂਸਾਡੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੈਦਾਨ ਤੱਕ ਇੱਕ ਢਲਾਣ ਪਸਰੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਇਵੇਂ ਚਮਕ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੀ ਲਿਸ਼ਕ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਪੈ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਸਾਡੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਇੱਕ ਸਲੈੱਜ ਪਈ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਗੱਦੀ ਤੇ ਚਮਕੀਲਾ ਲਾਲ ਕੱਪੜਾ ਲਗਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਚੱਲ ਨਾਦੀਆਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਸਲੀਏ!” ਮੈਂ ਨਾਦੀਆ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, ”ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਵਾਰ! ਘਬਰਾਣਾ ਨਹੀਂ, ਸਾਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਅਸੀਂ  ਸਹੀ ਸਲਾਮਤ ਹੇਠਾਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਵਾਂਗੇ।”

ਲੇਕਿਨ ਨਾਦੀਆ ਡਰ ਰਹੀ ਸੀਇੱਥੋਂ, ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਕਗਾਰ ਤੋਂਹੇਠਾਂ ਮੈਦਾਨ ਤੱਕ ਦਾ ਰਸਤਾ ਉਸਨੂੰ ਬੇਹੱਦ ਲੰਬਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਡਰ ਨਾਲ ਪੀਲੀ ਪੈ ਗਈਜਦੋਂ ਉਹ ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਝਾਕਦੀ ਤਾਂ ਆਖ਼ਰੀ ਸਿਰਾ ਇੱਕ ਅੰਨ੍ਹੇ ਖੂਹ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ।  ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਲੈੱਜ ਤੇ ਬੈਠਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦਾ ਤਰਾਹ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂਜੇ ਉਹ ਅੰਨ੍ਹੇ ਖੂਹ ਵਿਚ ਕੁੱਦ ਜਾਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ!! ਉਹ ਤਾਂ ਡਰ ਨਾਲ ਮਰ ਹੀ ਜਾਵੇਗੀ ਜਾਂ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ

ਮੇਰੀ ਮਿੰਨਤ ਮੰਨ ਲੈ!” ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ  ਕਿਹਾ,ਨਾ, ਨਾਡਰ ਨਾ, ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਕੀ? ਇਹ ਤਾਂ ਸਰਾਸਰ ਬੁਜ਼ਦਿਲੀ ਹੈ।

ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਉਹ ਮੰਨ ਗਈ। ਅਤੇ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆਇਉਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਮੌਤ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਮੁਲ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ਮੇਰੀ ਇਹ ਗੱਲ ਮੰਨੀ ਸੀ। ਉਹ ਡਰ ਨਾਲ ਬੱਗੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਸਲੈੱਜ ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ, ਉਸਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਉਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠ ਗਿਆਅਸੀਂ ਉਸ ਅਥਾਹ ਗਹਿਰਾਈ ਦੇ ਵੱਲ ਫਿਸਲ ਪਏਸਲੈੱਜ ਗੋਲੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀਬੇਹੱਦ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਦੇ ਧੱਪੜ ਸਾਡੇ ਚੇਹਰਿਆਂ ਤੇ ਵੱਜ ਰਹੇ ਸਨਹਵਾ ਇਉਂ ਚੀਖ਼ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਤੇਜ਼ ਸੀਟੀਆਂ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਹਵਾ ਜਿਵੇਂ ਗ਼ੁੱਸੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਬਦਨ ਨੂੰ ਚੀਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਉਤਾਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀਹਵਾ ਇੰਨੀ ਤੇਜ਼ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀਲੱਗਦਾ ਹੈਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਦੈਂਤ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪੰਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਕੜ ਕੇ ਗਰਜਦੇ ਹੋਏ ਨਰਕ ਦੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਆਸਪਾਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਭੱਜੀ ਜਾਂਦੀ ਲਕੀਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਸਨ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਬਸ ਹੁਣ ਮਰੇ ਕਿ ਮਰੇ।  


ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਨਾਦੀਆ!” ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ

ਸਲੈੱਜ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਘੱਟ ਹੋ ਗਈਹਵਾ ਦਾ ਗਰਜਣਾ ਅਤੇ ਸਲੈੱਜ ਦਾ ਗੂੰਜਣਾ ਹੁਣ ਇੰਨਾ ਭਿਆਨਕ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾਸਾਡੇ ਦਮ ਵਿੱਚ ਦਮ ਆਇਆ ਅਤੇ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਅਸੀਂ ਹੇਠਾਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂਨਾਦੀਆ ਅੱਧਮਰੀਜਿਹੀ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ।  ਉਹ ਬੱਗੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀਉਸਦਾ ਸਾਹ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀਮੈਂ ਸਲੈੱਜ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਖੜਾ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ

ਹੁਣ ਚਾਹੇ ਜੋ ਵੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ਮੈਂ ਕਦੇ ਸਲੈੱਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬੈਠਾਂਗੀ,  ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ!  ਅੱਜ ਤਾਂ ਮੈਂ ਮਰਦੇਮਰਦੇ ਬਚੀ ਹਾਂ।” ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਦਹਿਸ਼ਤ ਦਾ ਸਾਇਆ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਸੀ। ”ਮੇਰੀ ਤੌਬਾ…ਮੇਰੀ ਤਾਂ ਜਾਨ ਹੀ ਨਿਕਲ ਗਈ ਸੀ!”

ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਹਿਜ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਵੱਲ ਸਵਾਲੀਆ ਨਿਗਾਹਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗੀ। ‘ਕੀ ਉਸਨੇ ਸਚਮੁੱਚ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣੇ ਸਨ ਜਾਂ ਉਸਨੂੰ ਐਸਾ ਬਸ ਐਵੇਂ ਹਵਾਈ ਸਰਸਰਾਹਟ ਸੀ?’  

ਮੈਂ ਨਾਦੀਆ ਦੇ ਕੋਲ ਖੜਾ ਸਿਗਰਟ ਦੇ ਕਸ਼ ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਨੇ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ

ਨਾਦੀਆ ਨੇ ਮੇਰਾ ਹੱਥ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਦੇਰ ਤੱਕ ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਘੁੰਮਦੇ ਰਹੇ ਇਹ ਪਹੇਲੀ ਉਹਨੂੰ ਬੇਚੈਨ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜੋ ਉਸਨੇ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸੁਣੇ ਸਨ, ਸੁਣੇ ਸਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ?  ਇਹ ਸੱਚ ਸੀ ਜਾਂ ਝੂਠ? ਇਹ ਉਸ ਲਈ ਸਵੈਮਾਣ ਦਾ, ਖੁਸ਼ੀ ਦਾ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੇ ਮੌਤ ਦਾ, ਇਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਸਵਾਲ ਸੀ, ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਵਾਲ। ਨਾਦੀਆ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅਧੀਰ ਉਦਾਸ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਗੱਲ ਭਾਂਪਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ। ਮੇਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੂੰ ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਵਾਬ ਦੇ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਉਡੀਕ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕੁਝ ਕਹਾਂ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ। ਉਸਦੇ ਪਿਆਰੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਹਾਵਭਾਵਾਂ ਬੜੀ ਮੋਹ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਖੇਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ? ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਕੁੱਝ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਾਵਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮ ਸੀ। ਉਹ ਝੇਂਪ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਹ ਡਰ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਆਪਣੀ ਹੀ ਖੁਸ਼ੀ ਉਸਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ….  

ਸੁਣੋ !” ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਉਸਨੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲੋਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਚੁਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ।  

ਕੀ?”  ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ।  

ਚੱਲੋ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਫਿਸਲੀਏ।” ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪਹਾੜੀ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂਮੈਂ ਫਿਰ ਡਰ ਨਾਲ ਬੱਗੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਅਤੇ ਕੰਬਦੀ ਹੋਈ ਨਾਦੀਆ ਨੂੰ ਸਲੈੱਜ ਤੇ ਬਿਠਾਉਂਦਾ ਹਾਂਅਸੀਂ  ਫਿਰ ਤੋਂ ਨਰਕ ਕੁੰਡ ਦੇ ਵੱਲ ਫਿਸਲਦੇ ਹਾਂਫਿਰ ਤੋਂ ਹਵਾ ਦੀ ਗਰਜ ਅਤੇ ਸਲੈੱਜ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਸਾਡੀ ਸਲੈੱਜ ਫ਼ੱਰਾਟੇ ਭਰ ਰਹੀ ਸੀ ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਹਿੰਦਾ ਹਾਂ:  

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ  ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਨਾਦੀਆ!”

ਹੇਠਾਂ ਪੁੱਜ ਕੇ ਜਦੋਂ ਸਲੈੱਜ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਨਾਦੀਆ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਢਲਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਜਿਸ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਹੇਠਾਂ ਫਿਸਲੇ ਸੀ,  ਫਿਰ ਦੇਰ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਦੇਖਦੀ ਰਹੀਉਹ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਬੇਪਰਵਾਹ ਅਤੇ ਭਾਵਹੀਨ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਦੀ ਰਹੀਉਸ ਦੀ ਬੇਕਰਾਰੀ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਨਾ ਸਿਰਫ ਉਸ  ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਝਲਕਦੀ ਸੀ ਸਗੋਂ ਉਸ ਦਾ ਦੁਪੱਟਾ ਅਤੇ ਬਿਖਰੀਆਂ ਜ਼ੁਲਫਾਂ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਇੰਤਹਾਈ ਗ਼ੈਰ ਯਕੀਨੀ ਦਾ ਹਾਲ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ: 

“ਕੀ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਸਹੀ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਸੁਣੇ ਸਨ ਜਾਂ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਖ਼ਾਮਖ਼ਿਆਲੀ ਹੀ ਸੀ?”



ਉਸਦੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵੱਧ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸੱਚਾਈ ਤੋਂ ਅਣਭਿੱਜ ਸੀਉਸਦਾ ਧੀਰਜ ਮੁੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਤੇ ਤਰਸ ਰਿਹਾ ਸੀਬੇਚਾਰੀ ਕੁੜੀ! ਉਹ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਅਦਾ ਨਾਲ ਬੁੱਲ੍ਹ ਅਟੇਰ ਲੈਂਦੀ ਸੀਉਹ ਰੋਣਹਾਕੀ ਹੋਈ ਪਈ ਸੀ

”ਹੁਣ ਘਰ ਚੱਲੀਏ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ।  

”ਪਰ ਮੈਨੂੰਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਫਿਸਲਣਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ।” ਕਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਸ਼ਰਮਾ ਗਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮੈਨੂੰ ਕਿਹਾ:  

ਕਿਉਂ ਨਾ ਆਪਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਫਿਸਲੀਏ?”

ਹਾਂਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਫਿਸਲਣਾ ਅੱਛਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਪਰ ਸਲੈੱਜ ਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਡਰ ਨਾਲ ਬੱਗੀ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਕੰਬਣ ਲੱਗੀ। ਡਰ ਦੇ ਮਾਰੇ ਉਸਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਹੁਣ ਅਸੀ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਰਹੇ ਸਾਂ। ਇਸ ਵਾਰ ਨਾਦੀਆ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਮੇਰੇ ਬੁੱਲ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਟਿਕੀਆਂ ਸਨ। ਪਰ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਰੂਮਾਲ ਰੱਖਕੇ ਖੰਘਣ ਲਗਾ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀ ਢਲਾਨ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਜਿਹੇ ਸਰਗੋਸ਼ੀ ਕੀਤੀ:

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਨਾਦੀਆ!”

ਅਤੇ ਪਹੇਲੀ ਪਹੇਲੀ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈਨਾਦੀਆ ਹੁਣ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਰੂਹ ਬੇਕਰਾਰ ਸੀ।  ਉਹ ਆਪਣੀ ਸੋਚਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਮ ਸੀ। ਖੈਰ, ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਘਰ ਤੱਕ ਛੱਡਣ ਗਿਆਉਹ ਹੌਲੀ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਉਹੀ ਸ਼ਬਦ ਕਹਾਂ। ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸਦਾ ਦਿਲ ਕਿਵੇਂ ਤੜਫ਼ ਰਿਹਾ ਸੀਪਰ ਉਹ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਦੀ ਭਰਪੂਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਰੋਕ ਰਹੀ ਸੀ:

“ਹਵਾ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੀ ਸੀ! ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਕਿ ਇਹ ਹਵਾ ਨੇ ਕਹੇ ਸੀ!”

ਦੂਜੇ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਉਸਦਾ ਇੱਕ ਰੁੱਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ:

“ਅੱਜ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਫਿਸਲਣ ਲਈ ਜਾਣਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਲੈਣਾ।-ਨਾਦੀਆ।”

ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਦੋਨੋਂ ਰੋਜ ਫਿਸਲਣ ਲਈ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਸਲੈੱਜ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਫਿਸਲਦੇ ਹੋਏ ਹਰ ਵਾਰ ਮੈਂ ਹੌਲੀ ਅਵਾਜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿ ਦਿੰਦਾ:  

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ,  ਨਾਦੀਆ!”

ਜਲਦੀ ਹੀ ਨਾਦੀਆ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ,  ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਹੀ ਨਸ਼ਾ ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸ਼ਰਾਬ ਜਾਂ ਮਾਰਫੀਨ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈਹੁਣ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਰਹਿ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਸੀ।  

ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਫਿਸਲਣ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਡਰ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਾ ਮੁਹੱਬਤ ਨਾਲ ਭਰੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਸਵਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸੀ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਪਹੇਲੀ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਤੜਫਾਉਂਦੇ ਹਰ ਵਾਰ ਮੈਂ ਅਤੇ ਹਵਾ ਹੀ ਮਸ਼ਕੂਕ ਹੁੰਦੇ। ਸਾਡੇ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੌਣ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਪਰਗਟਾ ਕਰਦਾ ਸੀਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂਪਰ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾਸ਼ਰਾਬ ਚਾਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਰਤਨ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਪੀਤੀ ਜਾਵੇ ਨਸ਼ਾ ਤਾਂ ਉਹ ਓਨਾ ਹੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਉਸ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਚਲਾ ਗਿਆਭੀੜ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਨਾਦੀਆ ਉਸ ਢਲਾਨ ਦੇ ਕੋਲ ਖੜੀ ਸੀ, ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੈਨੂੰ ਹੀ ਤਲਾਸ਼ ਰਹੀਆਂ ਫਿਰ ਉਹ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹ ਰਹੀ ਸੀ…ਇਕੱਲੇ ਫਿਸਲਣ ਵਿੱਚ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਰ! ਉਹ ਬਰਫ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਗੀ ਪੈ ਚੁੱਕੀ ਸੀ,  ਉਹ ਕੰਬ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਉਸਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਪਰ ਉਹ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਬਿਨਾਂ ਝਿਝਕ, ਬਿਨਾਂ ਰੁਕੇਸ਼ਾਇਦ ਆਖ਼ਰ ਉਸਨੇ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਹੀ ਲਿਆ ਕਿ ਉਹ ਇਸ ਵਾਰ ਇਕੱਲੀ ਹੇਠਾਂ ਫਿਸਲ ਕੇ ਦੇਖੇਗੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਕੱਲੀ ਹੋਵਾਂਗੀ ਤਾਂ ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਮਿੱਠੇ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣਗੇ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਮੈਂ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਘਬਰਾਈ ਹੋਈ ਡਰ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਸਲੈੱਜ ਤੇ ਬੈਠ ਗਈਉਸਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਲੈ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਫਿਸਲ ਪਈ… ਸਲੈੱਜ ਦੇ ਫਿਸਲਣ ਦੀ ਗੂੰਜ ਸੁਣਾਈ ਪੈ ਰਹੀ ਸੀਨਾਦੀਆ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂ ਨਹੀਂ .. ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾਮੈਂ ਬਸ ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਥਕੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਲਿੱਸੀਜਿਹੀ  ਸਲੈੱਜ ਤੋਂ ਉੱਠੀ। ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਇਹ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂਹੇਠਾਂ ਫਿਸਲਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ ਇੰਨਾ ਡਰ ਲਗਾ ਕਿ ਉਸਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਵੀ ਸੁਣਨਾ ਜਾਂ ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀਫਿਰ ਕੁੱਝ ਹੀ ਅਰਸੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਸੰਤ ਦਾ ਮੌਸਮ ਗਿਆਮਾਰਚ ਦਾ ਮਹੀਨਾ…. ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜਿਆਦਾ ਗਰਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ਸਾਡੀ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢਕੀ ਉਹ ਬੱਗੀ ਪਹਾੜੀ ਵੀ ਕਾਲੀ ਪੈ ਗਈ ਸੀ, ਉਸਦੀ ਚਮਕ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਸਾਰੀ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲ ਗਈਸਾਡਾ ਫਿਸਲਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹੁਣ ਨਾਦੀਆ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਣਾ।  ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਕਹਿਣ ਵਾਲਾ ਵੀ ਹੁਣ ਕੋਈ ਨਹੀਂ: ਹਵਾ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਛੱਡਕੇ ਕਾਫੀ ਅਰਸੇ ਲਈ ਪੀਟਰਜਬਰਗ ਜਾਣ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ… ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ

ਮੇਰੇ ਪੀਟਰਜਬਰਗ ਰਵਾਨਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਦੋ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈਸ਼ਾਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮੈਂ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਸੀਜਿਸ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਨਾਦੀਆ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ  ਇਹ ਬਾਗ਼ ਉਸ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਵਾੜ ਹੀ ਨਾਦੀਆ ਦੇ ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਗ਼ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਸੀਅਜੇ ਵੀ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਠੰਡਕ ਸੀ, ਕਿਤੇ ਕਿਤੇ ਬਰਫ਼ ਪਈ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ, ਹਰਿਆਲੀ ਅਜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਬਸੰਤ ਦੀ ਸੁਗੰਧ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ ਸੀਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਚਹਿਚਹਾਟ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗੀਮੈਂ ਵਾੜ ਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦਰਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾਦੀਆ  ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਤਰਫ ਵੇਖਿਆਨਾਦੀਆ ਬਰਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਖੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਨਜਰਾਂ ਨਾਲ ਅਸਮਾਨ ਵੱਲ ਵੇਖ ਰਹੀ ਸੀਬਸੰਤੀ ਹਵਾ ਉਸਦੇ ਉਦਾਸ ਫਿੱਕੇ ਚਿਹਰੇ ਨੂੰ ਸਹਿਲਾ ਰਹੀ ਸੀਇਹ ਹਵਾ ਉਸਨੂੰ ਉਸ ਹਵਾ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਲਾਉਂਦੀ ਸੀ ਜੋ ਉਦੋਂ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਸ਼ੂਕਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣੇ ਸਨ।  ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਹੋਰ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ, ਗੱਲ੍ਹ ਤੇ ਅੱਥਰੂ ਵਹਿ ਤੁਰੇਅਤੇ ਬੇਚਾਰੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਾਏ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਉਸ ਹਵਾ ਨੂੰ ਇਹ ਅਰਜੋਈ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਉਸਦੇ ਲਈ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਦੋਹਰਾਏਅਤੇ ਜਦੋਂ ਹਵਾ ਦਾ ਇੱਕ ਝੋਕਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ:

ਮੈਂ ਤੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਨਾਦੀਆ!”

ਅਚਾਨਕ ਨਾ ਜਾਣੇ ਨਾਦੀਆ ਨੂੰ ਕੀ ਹੋਇਆ! ਉਹ ਚੌਂਕ ਕੇ ਮੁਸਕਰਾਉਣ ਲੱਗੀ  ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਵੱਲ ਹੱਥ ਵਧਾਏ।  ਉਹ ਬੇਹੱਦ ਖ਼ੁਸ਼ ਸੀ,  ਬੇਹੱਦ ਸੁਖੀ,  ਬੇਹੱਦ ਸੁੰਦਰ

ਅਤੇ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਸਾਮਾਨ ਬੰਨਣ ਲਈ ਘਰ ਪਰਤ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ .  .  .  

ਇਹ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈਹੁਣ ਨਾਦੀਆ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀਉਸਨੇ ਖ਼ੁਦ ਵਿਆਹ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਨਹੀਂਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।  ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਅਫਸਰ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਹਨਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਭੁੱਲੀ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਫਿਸਲਣ ਲਈ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂਹਵਾ ਦੇ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਉਸਨੂੰ ਅੱਜ ਵੀ ਯਾਦ ਹਨ, ਇਹ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸੁਖਦ, ਦਿਲ ਟੁੰਬਵੀਂ ਅਤੇ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਯਾਦ ਹੈ

ਅਤੇ ਹੁਣ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਪੈਂਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਉਂ ਕਹੇ ਸਨ, ਕਿਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਐਸਾ ਮਜ਼ਾਕ ਕੀਤਾ ਸੀ!

ਹਨੇਰਾ ਛਾ ਰਿਹਾ ਆਹਿਸਤਾ ਆਹਿਸਤਾ (ਅਮਰੀਕੀ ਕਹਾਣੀ) – ਕੀਟ ਸ਼ੋਪਨ

December 21, 2018

 

ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਮਲਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬੇਮਾਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਯਾ ਖ਼ੂਬ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ। ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਨਾ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ; ਦੋਨੋਂ ਮੈਨੂੰ ਤਕਲੀਫ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੀ ਰਾਤ ਕਰਦੀ ਹੈ? ਜਿਵੇਂ ਤਾਰੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੁਹੱਬਤ ਭਰਪੂਰ ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ ਝੋਕੇ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਮੈਪਲ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਲੇਟ ਜਾਂਦੀ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰਾਤ ਆਹਿਸਤਾ-ਆਹਿਸਤਾ ਮਲਕੜੇ ਜਿਹੇ ਉੱਤਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੀਂਗਦੀ ਹੋਈ ਚੁਪਕੇ ਚੁਪਕੇ ਵਾਦੀ ਵਿੱਚ ਉਤਰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਬੇਖ਼ਬਰ ਹੋਵਾਂ। ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਗੂੜ੍ਹੀ ਸਿਆਹੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਰਾਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਵੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਪੱਛਮ ਵਲੋਂ ਵੀ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸਿਰਫ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਮੈਪਲ ਦਰਖ਼ਤ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਟਪਕਦੀ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਦਰਾੜ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤਾਰਾ ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਰਹੀ।

ਰਾਤ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਰਹੱਸਮਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਇਨਸਾਨੀ ਸ਼ਕਲਾਂ ਗ਼ੈਰ-ਪਦਾਰਥਕ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਹਿਸਤਾ-ਆਹਿਸਤਾ ਹਰਕਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਨਿੱਕੇ ਜਿਹੇ ਚੂਹੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝਾਤੀ ਮਾਰ ਮੈਨੂੰ ਡਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਮੈਂ ਬੁਰਾ ਨਹੀਂ ਮਨਾਉਂਦੀ। ਮੇਰੀ ਸਮੁੱਚੀ ਹਸਤੀ ਚੈਨ-ਬਖ਼ਸ਼ ਰਾਤ ਦੀ ਆਮਦ ਦੀ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਖੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।

ਟਿੱਡਿਆਂ ਨੇ ਨੀਂਦ ਦੇ ਗੀਤ ਗਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ: ਕਿੰਨੇ ਅਕਲਮੰਦ ਹਨ ਉਹ, ਇਨਸਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਕ ਬਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਬਸ ਮੈਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ “ਸੌਂ ਜਾਓ ਸੌਂ ਜਾਓ ਸੌਂ ਜਾਓ।” ਹਵਾਵਾਂ ਮੈਪਲ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਹੱਬਤ ਭਰੀਆਂ ਕੁਤਕੁਤਾਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਝੁਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਬੇਵਕੂਫ ਕਿਉਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਬੋਝ ਬਣਦੇ ਹਨ! ਇਹ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਹੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਜਾਦੂਗਰ ਦੇ ਤਲਿਸਮ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ। ਅੱਜ ਬਾਈਬਲ ਦੇ ਸਬਕ ਲਈ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਆਇਆ, ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸੁਰਖ਼ ਗੱਲ੍ਹਾਂ, ਬੇਖੌਫ ਅੱਖਾਂ ਅਤੇ ਬਿਆਨ ਦੇ ਖਰਵੇ ਅੰਦਾਜ਼ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਘ੍ਰਿਣਾ-ਯੋਗ ਸੀ। ਇਹ ਕੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਈਸਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ? ਕੀ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਬੇਵਕੂਫ ਨੌਜਵਾਨ, ਜੋ ਕੱਲ੍ਹ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਭਲਕ ਨੂੰ ਮਰ ਜਾਵੇਗਾ, ਕੋਲੋਂ ਈਸਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ? ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ ਮੈਂ ਤਾਰਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਛਾਂ: ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

ਇੱਕ ਬਾਪ ਵਲੋਂ ਜੁਰਮ ਦਾ ਇਕਬਾਲ  (ਮੋਪਾਸਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ)

December 20, 2018

 

ਮੋਸੀਓ ਬਾਦੂਨ ਲਰਮਿੰਸ ਦੇ ਜਨਾਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਹੀ ਉਮਡ ਆਇਆ ਸੀ। ਪਾਦਰੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸੰਸਕਾਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬੋਲੇ ਆਖ਼ਿਰੀ ਸ਼ਬਦ ਹਰ ਸ਼ਖਸ ਦੇ ਜ਼ਿਹਨ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ: “ਮਰਹੂਮ ਇੱਕ ਇਮਾਨਦਾਰ ਆਦਮੀ ਸੀ!”

ਇਸ ਕਥਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗਿਆਤ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ, ਆਪਣੀ ਕਹਿਣੀ ਅਤੇ ਕਰਨੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਰਵੱਈਏ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਉੱਦਮਾਂ ਵਿੱਚ, ਆਪਣੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੀ ਕੱਟਿੰਗ ਵਿਚ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਟੋਪੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਦਾ ਇੱਕ ਇਮਾਨਦਾਰ ਆਦਮੀ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਦੀ ਕਦੇ ਅਜਿਹਾ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਕਾਇਮ ਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੈਰਾਤ ਦਿੰਦੇ ਵਕਤ ਉਹ ਨਾਲ ਕੁਝ ਤਸੱਲੀ ਅਤੇ ਨੇਕ ਸਲਾਹ ਅਵਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਹਰ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਇਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਲਈ ਦੁਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਧੀ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਕੌਂਸਲਰ ਅਤੇ ਜੁਆਈ, ਪੋਇਰੇਲ ਦੇ ਲਾ ਵੁਲਤ ਇੱਕ ਕਾਮਯਾਬ ਵਕੀਲ ਸੀ। ਦੋਨੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੁਹਣੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਮਝੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਮਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੋਨੋਂ ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਬਾਪ ਨਾਲ ਸੱਚਾ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਜਨਾਜ਼ੇ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਝੜੀ ਵਰਸਾ ਰਹੀਆਂ ਸੀ।

ਰਸਮਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਈਆਂ ਤਾਂ ਪੁੱਤਰ, ਧੀ ਅਤੇ ਜੁਆਈ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਘਰ ਪਰਤੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਰਹੂਮ ਬਾਪ ਦੀ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠੇ। ਮਰਹੂਮ ਦੀਆਂ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਸੀਅਤ ਦੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਤਿੰਨੋਂ ਸਿਰਫ ਉਸੇ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਖੋਲ੍ਹ ਸਕਦੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਇਸ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਮੌਜੂਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਮਰਹੂਮ ਨੂੰ ਦਫ਼ਨਾਇਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਵਸੀਅਤ ਦੇ ਲਿਫਾਫੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨੱਥੀ ਇੱਕ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ। ਮਰਹੂਮ ਦੇ ਜਵਾਈ ਨੇ ਬਿਲਕੁਲ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਫਾਫਾ ਚਾਕ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨੱਕ ਉੱਤੇ ਐਨਕ ਟਿਕਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਬਿਲਕੁਲ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਵਾਂਗ ਅਜਿਹੇ ਸਪਾਟ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਵਸੀਅਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪੜ੍ਹੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ:

ਮੇਰੇ ਬੱਚਿਓ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ਬੱਚਿਓ! ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਇਕਬਾਲ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਬਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਚੈਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਾਂਗਾ। ਇੱਕ ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਇਕਬਾਲ, ਜਿਸਦੀ ਪਸ਼ੇਮਾਨੀ ਨੇ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਹਾਂ, ਮੈਂ ਇੱਕ ਜੁਰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਅਤੇ ਘਿਣਾਉਣਾ ਜੁਰਮ।

ਮੈਂ ਪੰਝੀ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪੈਰਸ ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਵਕਾਲਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੀ ਅਰਸਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਪੈਰਸ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨ, ਜੋ ਦੂਰ ਦਰਾਜ਼ ਦੇ ਦਿਹਾਤ ਤੋਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਾਕਫ਼ੀਅਤ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਜਾਂ ਦੋਸਤੀ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸਮਤ ਆਜ਼ਮਾਈ ਕਰਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਫਿਰ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕ਼ਾਤ ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਇਕੱਲੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ। ਮੈਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਵਕਤ ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਅੰਗੀਠੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕੱਲਾ ਬੈਠਣਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤਸੀਹੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਇਨਸਾਨ ਹਾਂ, ਉੱਕਾ ਇਕੱਲਾ, ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਧੁੰਦਲੇ ਧੁੰਦਲੇ ਖ਼ਤਰੇ ਮੰਡਲਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਅਜਨਬੀ ਅਤੇ ਖੌਫਨਾਕ ਖ਼ਤਰੇ; ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਕਮਰੇ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਜੋ ਕੰਧ ਹੈ, ਉਹ ਗੁਆਂਢੀ ਜਿਸਦਾ ਮੈਂ ਨਾਮ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਉਸ ਕੰਧ ਦੇ ਪਾਰ ਉਹ ਮੇਰੇ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਹੀ ਦੂਰ ਹੈ ਜਿੰਨੇ ਮੇਰੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚ ਝਿਲਮਿਲਾਉਂਦੇ ਤਾਰੇ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਕੱਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਬੁਖਾਰ ਜਿਹਾ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਖੌਫ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨੀ ਦਾ ਬੁਖਾਰ, ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ ਕੰਧਾਂ ਤੋਂ ਖੌਫ ਆਉਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਕਮਰੇ ਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਇੰਨੀ ਗਹਿਰੀ ਅਤੇ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੇ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਇਸ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਇਸ ਕਦਰ ਆਸਵੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕੁਰਸੀ ਜਾਂ ਮੇਜ਼ ਦੀ ਹਲਕੀ ਜਿਹੀ ਚਿਰਚਰਾਹਟ ਵੀ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਪਰਦੇ ਪਾੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਨਾ ਜਾਣੇ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ, ਇਸ ਸੁੰਨਮਸੁੰਨਤਾ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਮੈਂ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ। ਬੇਤੁਕਾ ਅਤੇ ਉਘੜ-ਦੁਘੜਾ ਬੋਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ; ਬਸ ਸਿਰਫ ਕਮਰੇ ਦੀ ਚੁੱਪ ਤੋੜਨ ਦੇ ਲਈ। ਅਜਿਹੇ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਇੰਨੀ ਅਜੀਬ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਖੌਫ ਆਉਂਦਾ। ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਲੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੀ ਆਵਾਜ਼ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਦੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ; ਓਪਰੀ ਓਪਰੀ, ਜਿਸਦੀ ਕੋਈ ਦਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੁਣਨ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਮਰੇ ਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਬੁਲੰਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲੇ ਜਾਣਗੇ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਦਿਲਗੀਰ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕਰ ਪਰਤਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੂੰਜ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਅਜਿਹੀ ਗੂੰਜ ਜੋ ਸਿਰਫ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣੇ ਹੀ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਉਹ ਕੁੜੀ ਛੇਤੀ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲੱਗੀ। ਪੈਰਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਰਚਿਆਂ ਲਈ ਨਾਕਾਫੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਿੱਧੀ ਸਾਦੀ ਅਤੇ ਪਿਆਰੀ ਕੁੜੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਪਵਾਸੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਓਹ ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਦਿਨ ਕੱਟਣ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਸਾਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਤਕਰੀਬਨ ਇੱਕ ਸਾਲ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਜਿਸ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਦੂਜੀ ਅਜਿਹੀ ਕੁੜੀ ਮਿਲੀ ਜੋ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਇਕ ਹੋਈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਫ਼ੌਰਨ ਛੱਡ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨਨ ਕੁੱਝ ਦੇਕੇ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਔਰਤ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਅਦਾਇਗੀ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਔਰਤ ਗਰੀਬ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਅਮੀਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਤੋਹਫ਼ੇ ਦੇ ਕੇ।

ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਹ ਮਾਂ ਬਨਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਤੇ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਲੀ ਡਿੱਗ ਪਈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਲਈ ਇਸ ਸੰਗਲ ਵਿੱਚ ਜਕੜਿਆ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਇਹ ਸੰਗਲ ਮੇਰੀ ਮੌਤ ਤੱਕ ਮੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿਆ ਰਹੇਗਾ। ਮੇਰੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ। ਬੁਢੇਪੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਔਰਤ, ਮੇਰੇ ਉਸ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਬੱਚੇ, ਮੈਂ ਜਿਸਦੀ ਪਰਵਰਿਸ਼ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜਿਸਦੀ ਵੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ; ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਗੁਪਤ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਕੋਲੋਂ ਗੁਪਤ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ; ਇਸ ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਰਹੇਗੀ।

ਇਸ ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਮੇਰੀ ਰਾਤਾਂ ਦੀ ਨੀਂਦ ਉਡਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਅਜੀਬ ਅਜੀਬ ਜੁਰਮ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲ ਆਉਣ ਲੱਗੇ। ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹਾ ਕੀੜਾ ਕੁਰਬਲ ਕੁਰਬਲ ਕਰਨ ਲੱਗਾ। ਮੈਂ ਇਸਨੂੰ ਸੂਤਰਬਧ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਚਿਤਵਿਆ ਪਰ ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਘਰ ਕਰ ਗਿਆ, ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਲਈ ਉਤਾਵਲਾ। ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਪਰਦੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬੈਠਾ ਹੋਵੇ, ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਇਸ਼ਾਰੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਦੇ ਲਈ। ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਪੇਸ਼ ਆ ਜਾਏ ਤਾਂ? ਨਾ ਜਾਣੇ ਕਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਤਾਂ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਓਹ! ਮੈਂ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਖਾਹਿਸ਼ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਵੱਧਦੀ ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਬੱਚਾ ਮੇਰੀ ਨਿਗਾਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਰ ਜਾਵੇ।

ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮਕਾਨ ਇੱਕ ਝੂਠ-ਮੂਠ ਦਾ ਘਰ ਬਣ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ, ਕੁੜੀ ਅਤੇ ਉਹ ਬੱਚਾ ਰਹਿੰਦੇ ਸੀ। ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੂਜੇ ਸਭ ਬੱਚਿਆਂ ਵਰਗਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਕੋਈ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਪ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਵੈਸੇ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਵਾਂ ਵਰਗੀ ਆਪਮੁਹਾਰੀ ਅਤੇ ਜੋਸ਼ੀਲੀ ਮਮਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇੱਕ ਬਾਪ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਨਿੱਤ ਦਿਹਾੜੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਕਬੂਲ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਅਰਸੇ ਤੱਕ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਇੱਕ ਸਾਲ ਬੀਤ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਮੱਲੋਮੱਲੀ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੇਰਾ ਘਰ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਪੋਤੜੇ, ਬੱਚੇ ਦੇ ਕੱਪੜੇ, ਦਸਤਾਨਿਆਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜੁਰਾਬਾਂ, ਜਾਣੀ ਕਿ ਅਨਗਿਣਤ ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਖਿਲਰੀਆਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਮੈਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਰੋਣ ਧੋਣ ਤੋਂ ਤੰਗ ਆਕੇ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਰ ਗੱਲ ਤੇ ਰੋਣ ਲੱਗਦਾ ਸੀ। ਨਹਿਲਾਏ ਜਾਣ ਉੱਤੇ, ਕੱਪੜੇ ਬਦਲੇ ਜਾਣ ਤੇ, ਛੂ ਲਏ ਜਾਣ ਤੇ, ਸੁਲਾਏ ਜਾਣ ਤੇ, ਸਵੇਰ ਵਕਤ ਚੁੱਕੇ ਜਾਣ ਤੇ, ਹਰ ਵਕਤ ਲਗਾਤਾਰ।

ਫਿਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਵਿੱਚ ਮੇਰੀ ਮੁਲਾਕ਼ਾਤ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਂ ਬਣੀ। ਮੈਂ ਪਹਿਲੀ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਮੁਹੱਬਤ ਦਾ ਕੈਦੀ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੈਂ ਫ਼ੌਰਨ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾਂਗਾ। ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮੇਲ-ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਧੀ ਦਾ ਹੱਥ ਮੰਗ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਮੈਂ ਇੱਕ ਦੋਚਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਫਸ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਰਫ ਦੋ ਹੀ ਰਸਤੇ ਸਨ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਮੈਂ ਇੱਕ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬਾਪ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਸ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਜਿਸਨੂੰ ਮੈਂ ਦੀਵਾਨਿਆਂ-ਹਾਰ ਮੁਹੱਬਤ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਹਕੀਕਤ ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਕੁੜੀ ਨੂੰ, ਆਪਣੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਗੁਆ ਬੈਠਦਾ; ਕਿਉਂ ਕਿ ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਾਲੇ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਪਲ ਭਰ ਦੀ ਵੀ ਦੇਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਿਆਨਕ ਕਸ਼ਟਾਂ, ਤਸੀਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਗੜੇ ਖਾਂਦਿਆਂ ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਬੀਤ ਗਿਆ। ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੌਫ਼ਨਾਕ ਖ਼ਿਆਲ ਚਮਗਿੱਦੜਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਹਨੇਰੀਆਂ ਗੁੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜਫੜਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਬੇਟੇ ਲਈ ਨਫਰਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਗਈ, ਇਸ ਮਾਸ ਦੇ ਧੜਕਦੇ ਲੋਥੜੇ ਦੇ ਲਈ। ਉਸ ਚੀਖ਼ਦੀ ਕੂਕਾਂ ਮਾਰਦੀ ਜ਼ਿੰਦ ਦੇ ਲਈ, ਜੋ ਮੇਰੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਭਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣ ਖੜ੍ਹ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਉਸ ਰਾਹ ਵੱਲ ਧੱਕ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜੋ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਸਭ ਉਮੀਦਾਂ ਅਤੇ ਤਮੰਨਾਵਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਕੈਨਵਸ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਭਰਦੇ ਹਨ।

ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਸ ਕੁੜੀ ਦੀ ਮਾਂ ਬੀਮਾਰ ਪੈ ਗਈ ਅਤੇ ਮੈਂ ਇੱਕ ਰਾਤ ਲਈ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਗਿਆ।

ਦਸੰਬਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਆਪਣੇ ਸਿਖਰ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਠੰਡੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਬਦਰੂਹਾਂ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਚੰਘਿਆੜਾਂ ਛੱਡ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਕੁੜੀ ਸ਼ਾਮ ਦੀ ਟ੍ਰੇਨ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੈਂ ਚੁੱਪਚਾਪ ਡਾਇਨਿੰਗ ਰੁਮ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਦਾ ਭੋਜਨ ਛਕਿਆ ਅਤੇ ਦਬੇ ਪੈਰ ਉਸ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੱਚਾ ਸੁੱਤਾ ਸੀ।

ਮੈਂ ਅੰਗੀਠੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀ ਆਰਾਮ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਜਾ ਬੈਠਾ। ਬਾਹਰ ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ ਅਤੇ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਕੰਬ ਰਹੇ ਸਨ। ਖਿੜਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਸਮਾਨ ਤੇ ਤਾਰੇ ਚਮਕਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਸਨ।

ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਮਹੀਨਾ ਕੁ ਪੁਰਾਣਾ ਉਹੀ ਸ਼ੈਤਾਨੀ ਖਿਆਲ ਹਨੇਰੀਆਂ ਗੁੱਠਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਖੜਾ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਜਦੋਂ ਵੀ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨੱਚਣ ਲੱਗਦਾ; ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੀੜੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਾਣ ਲੱਗਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕੈਂਸਰ ਮਾਸ ਨੂੰ ਖਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ, ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ, ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਜਿਸਮ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਅਜਗਰ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਮੈਨੂੰ ਸਾਲਿਮ ਨਿਗਲ ਜਾਂਦਾ। ਮੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਭਜਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ, ਧਿਕਾਰਦਾ, ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਨਵੇਂ ਖ਼ਿਆਲ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਖਿੜਕੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਤਾਜ਼ਾ ਹਵਾ ਅੰਦਰ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਇੱਕ ਪਲ ਲਈ ਵੀ ਇਸ ਕੋਲੋਂ ਜਾਨ ਨਹੀਂ ਛੁਡਾ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਇਸ ਤਸੀਹੇ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕਾਂ। ਇਸ ਦੀ ਦਹਿਸ਼ਤ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਦਰਦ, ਸਚਮੁਚ ਦੇ ਜਿਸਮਾਨੀ ਅਤੇ ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਦਰਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣ ਲਗਾ ਸੀ।

ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਬਾਹ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਮੈਂ ਇਸ ਦਲਦਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਵੇਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਹੁਣ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟ ਸਕਦਾ ਸੀ? ਕਿਵੇਂ ਇਕਬਾਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ?

ਉਹ ਜੋ ਤੁਹਾਡੀ ਮਾਂ ਬਨਣ ਵਾਲੀ ਸੀ, ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੀਵਾਨਗੀ ਦੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਇਸ ਦੀਵਾਨਗੀ ਨੂੰ ਇਸ ਅੜਿੱਕੇ ਨੇ ਹੋਰ ਤੀਖਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪਿਘਲੇ ਹੋਏ ਕੱਚ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁੱਸਾ ਵਗਣ ਲਗਾ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਗਲਪਣ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਲਗਾ। ਹਾਂ ਉਸ ਰਾਤ ਮੈਂ ਸੱਚ ਹੀ ਪਾਗਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।

ਬੱਚਾ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਖੜਾ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਨੂੰ ਸੁੱਤੇ ਪਏ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਹੀ ਉਹ ਗਿਰਿਆ ਗਰਭ ਸੀ, ਇਹੀ ਉਹ ਪੂੰਗ ਸੀ, ਇਹੀ ਉਹ ਮਾਸ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਲਾਇਲਾਜ ਤਸੀਹੇ ਦੀ, ਦੁੱਖ ਭੋਗਣ ਦੀ ਉਮਰ ਕ਼ੈਦ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।

ਉਹ ਸੁੱਤਾ ਪਿਆ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਬਿਸਤਰ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਪਟਿਆ ਹੋਇਆ, ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹੇ ਹੋਏ, ਨੰਗਾ, ਆਪਣੇ ਪੰਘੂੜੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਮੇਰੇ ਬੈੱਡ ਦੇ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ਬਰ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਮੈਂ ਚੈਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੌਂ ਸਕਿਆ ਸੀ।

ਓਏ ਮੇਰਿਆ ਰੱਬਾ! ਜੋ ਕੁੱਝ ਮੈਂ ਕੀਤਾ ਉਹ ਮੈਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਿਆ? ਮੈਨੂੰ ਕੀ ਖ਼ਬਰ? ਮੈਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਉਕਸਾਇਆ ਸੀ? ਓਹ ਕਿਹੜੀ ਦੁਸ਼ਟ ਤਾਕ਼ਤ ਸੀ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਨਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਭੂਤ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ਚੜ੍ਹ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਬਸ ਮੈਨੂੰ ਇੰਨਾ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੜਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਏਨੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਧਮਕ ਸੁਣਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਹਥੌੜੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਬਸ ਮੈਨੂੰ ਇਹੀ ਕੁੱਝ ਯਾਦ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਦੀ ਧਮਕ। ਮੇਰੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਉਥਲ ਪੁਥਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਇੱਕ ਅਜੀਬ ਜਿਹੀ ਬਦਹਵਾਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਵਕਤ ਘਬਰਾਹਟ ਅਤੇ ਮਨੋ-ਭਰਮ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਉਸ ਨੁਕਤੇ ਉੱਤੇ ਖੜਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਮਨਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ।

ਮੈਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਿਸਮ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਕੰਬਲ ਅਤੇ ਰਜ਼ਾਈ ਉਤਾਰ ਕੇ ਅਤਿਅੰਤ ਬੋਚ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਪੈਂਦ ਲਪੇਟ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਉਹ ਬਿਸਤਰ ਤੇ ਅਲਫ਼ ਨੰਗਾ ਪਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਸੁੱਤਾ ਰਿਹਾ।

ਫਿਰ ਮੈਂ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਪੱਲੇ ਪੂਰੇ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ। ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਦਾ ਝੋਕਾ ਕਿਸੇ ਕਾਤਿਲ ਦੀ ਭਾਂਤੀ ਅੰਦਰ ਦਾਖਿਲ ਹੋਇਆ। ਹਵਾ ਇਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਠੰਡੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਦੀ ਲੋਅ ਟਿਮਟਿਮਾਉਣ ਲੱਗੀ। ਮੈਂ ਉਵੇਂ ਹੀ ਖਿੜਕੀ ਦੀ ਓਟ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਰਿਹਾ, ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਹਿੰਮਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਪਲਟ ਕੇ ਦੇਖ ਸਕਾਂ ਕਿ ਉੱਥੇ ਕੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਰਫ਼ੀਲੀ ਹਵਾ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ, ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲ੍ਹਾਂ, ਮੇਰੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ। ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੈਂ ਉੱਥੇ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਖੜਾ ਰਿਹਾ।

ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਮਨ ਜਿਵੇਂ ਪੱਥਰਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਅਚਾਨਕ ਖੰਘਣ ਦੀ ਇੱਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਹਾਲ ਮੈਨੂੰ ਅੱਜ ਤੱਕ ਆਪਣੇ ਰੋਮ ਰੋਮ ਤੱਕ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਝੱਪਟ ਕੇ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਪੱਲੇ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਭੱਜਦਾ ਹੋਇਆ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪੰਘੂੜੇ ਦੇ ਕੋਲ ਜਾ ਪੁੱਜਿਆ।

ਉਹ ਅਜੇ ਤੱਕ ਮੂੰਹ ਖੋਲ੍ਹੀ ਸੁੱਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਨੂੰ ਛੁਹਿਆ। ਉਹ ਬਰਫ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੰਡੀਆਂ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਦਾ ਕੰਬਲ ਅਤੇ ਰਜ਼ਾਈ ਉਸ ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।

ਫਿਰ ਨਾ ਜਾਣੇ ਕੀ ਹੋਇਆ। ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਅਚਾਨਕ ਤਰਸ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਕੋਮਲ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਮਾਸੂਮ ਲਈ ਜਿਸਨੂੰ ਕੁਝ ਪਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੈਂ ਮਾਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਝੁਕ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਸੁਨਹਿਰੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਮਿਆ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਅੰਗੀਠੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਪਣੀ ਆਰਾਮ ਕੁਰਸੀ ਤੇ ਬੈਠ ਗਿਆ।

ਮੈਂ ਹੈਰਤ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਇਸ ਹਰਕਤ ਤੇ ਗ਼ੌਰ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਵਿੱਚ ਉਹ ਤੂਫਾਨ ਕਿੱਥੋਂ ਆਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਰਸਤਾ ਹੀ ਖੋ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਖ਼ੁਦ ਤੇ ਕਾਬੂ ਗੁਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਦਹੋਸ਼ ਮਲਾਹ ਨੂੰ ਤੂਫਾਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਕੋਈ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਬੱਚਾ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਖੰਘਿਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਛੁਰਾ ਖੋਭ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ ਤਾਂ? ਓ ਮੇਰੇ ਰੱਬਾ, ਓ ਮੇਰੇ ਰੱਬਾ!! ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂਗਾ।

ਮੈਂ ਦੁਬਾਰਾ ਉੱਠਕੇ ਪੰਘੂੜੇ ਦੇ ਕੋਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਝੁਕ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤੱਕਦਾ ਰਿਹਾ। ਉਸ ਦੀ ਛਾਤੀ ਉੱਪਰ ਥੱਲੇ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖਕੇ ਮੈਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਜਿਹੀ ਹੋਈ। ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਹ ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਖੰਘਿਆ। ਮੇਰੇ ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਦਹਸ਼ਤ ਤਾਰੀ ਹੋਈ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁਝ ਕ਼ਦਮ ਪਿੱਛੇ ਹੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਛੁੱਟ ਗਈ।

ਮੋਮਬੱਤੀ ਚੁੱਕਦੇ ਹੋਏ ਮੈਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਮੇਰੀਆਂ ਪੁੜਪੜੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦੀ ਇੱਕ ਧਾਰ ਵਗ ਕੇ ਮੇਰੀ ਗਰਦਨ ਦੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਠੰਡੇ ਮੁੜ੍ਹਕੇ ਦੀ ਉਹ ਧਾਰ ਜੋ ਸਿਰਫ ਰੂਹ ਦੀ ਪੀੜਾ ਨਾਲ ਵਹਿ ਤੁਰਦੀ ਹੈ।

ਸਵੇਰ ਹੋਣ ਤੱਕ ਮੈਂ ਪੰਘੂੜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜਾ ਉਸ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਚੈਨ ਨਾਲ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਚੈਨ ਨਾਲ ਖੜਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਸ ਦੇ ਖੰਘਣ ਦੀ ਹਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜਿਹੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੈਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਚਾਬੁਕ ਦੇ ਸਾਮਾਨ ਲੱਗਦੀ।

ਉਹ ਸਵੇਰੇ ਉਠਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸੁਰਖ਼ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸਾਹ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਖ਼ਰਖ਼ਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆ ਰਹੀ ਸੀ।

ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਨੌਕਰਾਨੀ ਆਈ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਲਟੇ ਕਦਮੀ ਡਾਕਟਰ ਨੂੰ ਬੁਲਾਣ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਡਾਕਟਰ ਕਰੀਬ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਇਆ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਮੁਆਇਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੋਲਿਆ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਦੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਗਈ? ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਪੱਤਝੜ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਬਣ ਲਗਾ।

ਫਿਰ ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ, “ਕੀ ਗੱਲ ਹੈ?”

“ਕੋਈ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ?” ਉਸਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਹੁਣੇ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ। ਮੈਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਫਿਰ ਆਵਾਂਗਾ।”

ਉਹ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਫਿਰ ਆਇਆ। ਮੇਰੇ ਬੇਟੇ ਨੇ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਨੀਮ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਕਦੇ ਖੰਘ ਛਿੜਦੀ ਰਹੀ। ਰਾਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਹੋਰ ਵਿਗੜ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦਸ ਦਿਨ ਤੱਕ ਰਿਹਾ। ਮੈਂ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਸ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਉਹ ਘੰਟੇ ਕਿਵੇਂ ਗੁਜ਼ਾਰੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦਿਨ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਫਿਰ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ।

ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਦਿਨ ਅਤੇ ਇਸ ਪਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੇਰੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਬੀਤਿਆ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਯਾਦਾਂ ਦਗਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਾ ਫਿਰੀਆਂ ਹੋਣ, ਜੋ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਨਚੋੜ ਨਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹੋਣ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਦਰਿੰਦੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੇਰੀ ਰੂਹ ਦੇ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਾ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹੋਣ।

ਕਾਸ਼ ਮੈਂ ਪਾਗਲ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ।

ਮਿਸਟਰ ਪੋਇਰੇਲ ਦੇਲਾ ਵੁਲਤ ਨੇ ਆਦਤ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਚਸ਼ਮਾ ਉੱਪਰ ਕੀਤਾ ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਵੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕਰਿਆ ਕਰਦਾ ਸਨ। ਮਰਹੂਮ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਵਾਰਸਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਨਾਲ, ਸਪਾਟ ਅਤੇ ਜ਼ਰਦ ਚੇਹਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ। ਪੂਰੇ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਵਕੀਲ ਫਿਰ ਬੋਲਿਆ, ਇਸ ਖ਼ਤ ਨੂੰ ਫ਼ੌਰਨ ਖਤਮ ਕਰ ਨਾ ਹੋਵੇਗਾ। ਦੂਸਰੇ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰ ਝੁੱਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਵਕੀਲ ਨੇ ਇੱਕ ਮੋਮਬੱਤੀ ਬਾਲੀ ਅਤੇ ਬੜੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਖ਼ਤ ਨੂੰ ਵਸੀਅਤ ਦੇ ਦੂਜੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅੱਡ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੀਲੀ ਬਾਲ਼ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਲਪਟਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣ ਲੱਗੀਆਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਤਿੰਨੋਂ ਬੈਠੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਲਦਾ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਾਖ ਹੋ ਗਏ। ਕਿਉਂਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਖ ਹੋ ਗਏ ਪੱਤਰਿਆਂ ਦੀ ਚਿੱਟਿਆਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਾਲੇ ਅੱਖਰ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਸਨ, ਇਸ ਲਈ ਮਰਹੂਮ ਦੀ ਧੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੁੱਤੀ ਦੇ ਪੱਬ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਧੋਲ ਕੇ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਪਈ ਰਾਖ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ।

ਉਹ ਤਿੰਨੋਂ ਦੇਰ ਤੱਕ ਉੱਥੇ ਖੜੇ ਰਾਖ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਰਹੇ। ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੰਦੇਸ਼ਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਇਹ ਭੇਤ ਰਾਖ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਫ਼ਰਾਰ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਅਨੁਵਾਦ: ਚਰਨ ਗਿੱਲ